Het nieuwe Artis (2018)
Regie: Willemiek Kluijfhout | 90 minuten | documentaire
Een kenmerkende eigenschap van de mens is zijn schizofrene houding ten opzichte van andere dieren. Aan de ene kant zijn ze vaak een bron van fascinatie en adoratie, maar tegelijkertijd buiten we ze, gesteund door ons op christelijk en humanistisch gedachtegoed gebaseerde superioriteitsgevoel, op grote schaal uit als bronnen van voedsel en vermaak. Huisdieren en wilde dieren worden, vaak compleet met namen en karaktertrekken, vermenselijkt, terwijl de miljarden stuks slachtvee die wereldwijd worden gehouden toch vooral een anonieme dood sterven voordat ze als filetlapjes, steaks of worstjes op onze borden belanden.
Ook bij het instituut dierentuin vind je die tweeslachtige houding ten opzichte van dieren vaak terug. Vrijwel alle kinderen en veel volwassenen kunnen intens genieten van een dag ‘beestjes kijken’. Aan de andere kant wordt de weerstand tegen dierentuinen onder een steeds groter smaldeel van de bevolking groter. Dieren horen volgens veel mensen niet opgesloten te worden achter tralies, glas of hekken ter vermaak van de mens. In ‘Het nieuwe Artis’ duikt filmmaakster Willemiek Kluijfhout dieper in deze materie en probeert ze antwoord te geven op de vraag of het in de 21ste eeuw nog wel moreel verantwoord is om wilde dieren op te sluiten in het hart van een drukke stad als Amsterdam.
Het resultaat is een rijkgeschakeerd filmisch document dat zich richt op de verzorgers, ontwerpers, directie en natuurlijk ook dieren van Artis. Ooit was Artis een zoo die perfect voldeed aan het gruwelbeeld dat tegenstanders van dierentuinen zo vaak schetsen: een instituut met een enorme collectie wilde dieren, waarvan het merendeel was ondergebracht in schamele en (te) kleine hokken. Tegenwoordig is het doel juist om een veel kleiner aantal soorten zo verantwoord mogelijk in kleine biotopen te herbergen.
Toch laat ‘Het nieuwe Artis’ zien dat het runnen van een dierentuin nog altijd een ongemakkelijke koorddans is, waarbij het lastig blijft om de juiste balans te vinden tussen dierlijke belangen en commercie. Die lastige spagaat komt bijvoorbeeld heel duidelijk naar voren in het circus rondom de geboorte van een babyolifantje, een gebeurtenis die als een rode draad door de film loopt. Als het kleintje voor het eerst zijn eerste publieke opwachting maakt, wordt dit heuglijke feit overschreeuwd door een fotograferende massa en opgewonden mensengeluiden, terwijl Artis-directeur Haig Balian verwoed probeert om de aanstromende mensenmassa tot het houden van wat meer afstand te bewegen. De pr-afdeling van Artis bekijkt het echter allemaal wel van een wat commerciëlere kant door in een eerder stadium te hopen dat de bevalling de vrijdag voor de herfstvakantie plaats zal vinden. Dan kan media het nog zaterdag meenemen waardoor de toestroom maximaal zou worden.
Dit is het hele probleem in een notendop: het houden van grote (zoog)dieren op oppervlakken van postzegelformaat wordt, zeker met de nog steeds uitdijende schat aan biologische gegevens, ethisch steeds minder houdbaar, maar de tragiek is dat het publiek vooral voor de grote natuuriconen zoals olifanten, neushoorns, apen en grote katten komt. Ook het kortwieken van de vleugels van pelikanen (waardoor ze toch worden gehinderd in het vertonen van natuurlijk gedrag) of het afnemen van zaad van een mannelijke onechte gaviaal zijn in de film getoonde voorbeelden van menselijke interventie die in de dierentuincontext nodig zijn, maar zeker stress voor mens en dier met zich meebrengen en ethisch niet helemaal ondiscutabel genoemd kunnen worden.
‘Het nieuwe Artis’ houdt de mens soms ook een spiegel voor. Gezien de vele voorbeelden van slecht en onverantwoord gedrag dat bepaalde dierentuinbezoekers tentoonspreiden, lijkt het soms alsof de hekken en glazen wanden de dieren beschermen tegen de mens in plaats van andersom. Eén ding wordt wel duidelijk na het bekijken van ‘Het nieuwe Artis’: de dierentuin stelt zich de belangrijke vragen die oprijzen rondom het eigen bestaansrecht in de moderne tijd en laat ze ook stellen door deskundige buitenstaanders. Maar de antwoorden verschillen nogal en kunnen daarom onmogelijk iedereen bevredigen – noch de leek, noch de expert. Valt er uit deze interessante film dan toch geen centrale boodschap te destilleren? Toch wel. De natuur in Artis heeft vooral het karakter van een zorgvuldig gecultiveerde illusie, iets dat directeur Balian ook lijkt te beseffen als hij stelt dat ‘de echte ongerepte natuur vrijwel nergens meer bestaat’ en ‘vrije natuur inmiddels een droombeeld is’.
Frank Heinen
Waardering: 3.5