I Am Not Your Negro (2016)

Regie: Raoul Peck | 93 minuten | documentaire | Met: Samuel L. Jackson, James Baldwin, Harry Belafonte, Marlon Brando, George W. Bush, Dick Cavett, Ray Charles, Gary Cooper, Joan Crawford, Tony Curtis, Doris Day, Bob Dylan, Shumerria Harris, Audrey Hepburn, Charlton Heston, Robert F. Kennedy, Martin Luther King, Rodney King, Joseph L. Mankiewicz, Barack Obama, Michelle Obama, Sidney Poitier, Arnold Schwarzenegger, Joey Starr, Rod Steiger, John Wayne, Richard Widmark, Billy Dee Williams, Fay Wray, Malcolm X

“Waarom staan zwarte mensen niet wat optimistischer in het leven?” De als liberaal bekend staande talkshowhost Dick Cavett stelt deze vraag in 1968 aan schrijver en mensenrechtenactivist James Baldwin. Want, aldus Cavett, zwarte mensen hebben grote stappen gemaakt. Ze spelen in films, ze zijn zelfs (!) in televisiecommercials te zien. Ja, natuurlijk zijn er nog altijd problemen, geeft hij toe. “Maar zouden de momenten van vooruitgang niet gevierd moeten worden?” Een vraag die met de beste bedoelingen gesteld wordt, maar die precies de vinger op de zere plek drukt en de scheefgroei in – in dit geval de Amerikaanse – samenleving pijnlijk blootlegt. In de messcherpe en confronterende documentaire ‘I Am Not Your Negro’ (2016) analyseert regisseur Raoul Peck op meedogenloze wijze waarom een viering van de verworven rechten totaal niet aan de orde is. Hij doet dit aan de hand van teksten van Baldwin, een intrigerende en welbespraakte opiniemaker wiens gedachtegoed dertig jaar na zijn dood niet alleen van profetische waarde blijkt te zijn, maar ook actueler en relevanter dan ooit.

Peck – de man achter de film ‘Sometimes in April’ (2005), over de genocide in Rwanda, die in de jaren negentig enige tijd minister van cultuur was in zijn vaderland Haïti – heeft een film gemaakt die zich niet gemakkelijk in een hokje laat stoppen. ‘I Am Not Your Negro’ bestaat in zijn geheel uit teksten van James Baldwin (1924-1987); soms horen en zien we hem ze zelf uitspreken tijdens archiefbeelden van interviews, andere keren worden ze uitgesproken door een vrijwel onherkenbare Samuel L. Jackson. Baldwin begon in de zomer van 1979 aan ‘Remember This House’, een verzameling herinneringen aan zijn vriendschappen met drie totaal verschillende maar allen vermoorde mensenrechtenactivisten: Martin Luther King Jr., Malcolm X en Medgar Evers. Hij kon het manuscript nooit voltooien. Peck nam de dertig pagina’s die Baldwin ten tijde van zijn dood had geschreven voor ‘Remember This House’ als basis, vulde deze aan met oud beeldmateriaal van Baldwin zelf en trok parallellen met de tegenwoordige tijd. De tijd van #BlackLivesMatter, #OscarsSoWhite en Donald Trump in het Witte Huis. Op zorgvuldige, caleidoscopische wijze weet Peck uit de doeken te doen hoe diep het probleem van de ongelijkheid geworteld is in de Amerikaanse samenleving. Niet alleen ongelijkheid tussen blank en zwart, maar ongelijkheid en intolerantie in het algemeen. Of zoals Baldwin het zelf zegt: “The story of the Negro in America is the story of America, and it is not a pretty story.”

‘I Am Not Your Negro’ zou een biografie van James Baldwin kunnen zijn; alle woorden die voorbij komen zijn immers afkomstig uit zijn pen of zijn mond. Maar als dit een biografie was geweest in de traditionele zin van het woord, dan hadden we veel meer over de man zelf te weten gekomen. Slechts sporadisch krijgen we informatie over Baldwin. Dat hij op een zeker moment de VS achter zich liet om in Europa te gaan wonen bijvoorbeeld, waar hij een groot deel van zijn leven doorbracht en waar hij zich meer als mens geaccepteerd voelde. Dat hij homoseksueel was, blijkt louter en alleen uit een opname van de toenmalige FBI-topman J. Edgar Hoover, die de eloquente Baldwin vanwege zijn denkbeelden als staatsgevaarlijk bestempeld. Wat we wél ontdekken is dat Baldwin, in tegenstelling tot bijvoorbeeld Malcolm X en zijn Black Panther-beweging, geen afkeer had tegen blanken in het algemeen. Dat komt door de band met zijn vroegere lerares, die hem meenam naar de film, musea en toneelvoorstellingen en hem daarmee mede gevormd heeft. Ervaringen die hem de ogen deden openen. Want ineens had hij in de gaten dat hij niet leek op de ‘helden’ in de westerns die hij zag, maar op de ‘vijanden’. Bewust of onbewust werden de denkbeelden van ongelijkheid door Hollywood in stand gehouden. En toen zwarte acteurs als Sidney Poitier in de jaren zestig wél de held mochten spelen, waren ze alsnog ondergeschikt aan hun blanke tegenspelers en gedroegen ze zich zoals de blanke mens van ze verwachtte te gedragen.

De man Baldwin staat hier in dienst van de boodschap, maar eigenlijk kun je de twee niet los van elkaar zien. Als kijker hang je aan Baldwins lippen. Niet alleen omdat hij de situatie zo helder en accuraat en met zo veel lef weet te schetsen, maar ook door zijn gepassioneerde manier van betogen. En zien we hem niet in beeld, dan neemt Jackson die rol moeiteloos over. Verbitterdheid en cynisme druppelen door, maar ook (wrange) humor. Vanwege de intensiteit van de teksten word je gegrepen door ‘I Am Not Your Negro’ en ga je de onderlinge verhoudingen tussen mensen anders bekijken. Baldwin zet je aan tot nadenken. Waarom vonden blanke mensen het ooit noodzakelijk om een ‘neger’ te creëren? Want, zo zegt hij: “I am not a nigger, I’m a man. But if you think I’m a nigger, it means you need it.” Peck maakte een unieke film, die op sublieme wijze verleden en heden aan elkaar rijgt, en die de Amerikaanse samenleving dwars doormidden snijdt om de pijnpunten bloot te leggen. Tussen Martin Luther King Jr., Malcolm X en Medgar Evers en #BlackLivesMatter zit zo’n vijftig jaar, maar wie de beelden zo naast elkaar ziet, ontdekt dat er maar weinig veranderd is. Een trieste constatering, die nog maar eens onderstreept hoe urgent deze documentaire is. Als je dit jaar ook maar één film in de bioscoop of het filmhuis gaat zien, zorg dan dat het deze is.

Patricia Smagge

Waardering: 4.5

Bioscooprelease: 11 mei 2017
DVD-release: 26 september 2017