Interview Jean-Luc en Pierre Dardenne (Tori et Lokita)
“Geen wonderen, maar werken, werken en een klein beetje inspiratie.”
De Belgische regisseurs en broers Jean-Luc en Pierre Dardenne hebben vele rake en maatschappelijk betrokken films geregisseerd en zijn hiervoor overladen met internationale prijzen. Voor hun meest recente productie, ‘Tori et Lokita’ (2022), mochten ze wederom een grote prijs in ontvangst nemen, namelijk de Prix du 75e Festival de Cannes. Dit felle verhaal gaat over de hechte band tussen de titelpersonages, twee minderjarige asielzoekers die zich staande proberen te houden in een voor hun niet erg gunstig gestemde samenleving. Tijdens het interview wisselen de broers moeiteloos af met antwoorden geven, alsof ze één brein delen.
Vriendschap en fysiek verschil
Bij het schrijven voor de film was het basisidee voor de Dardennes een hechte vriendschap tussen twee migrantenkinderen, “want als je een migrant bent, heb je anderen echt nodig, of het nou familie is of een gemeenschap. Het is dan moeilijk om alleen te overleven”. Ze hebben Tori en Lokita dan ook niet geheel bedacht tijdens het schrijven maar via de nadruk op de vriendschap zijn de twee personages tot leven gekomen. Daarnaast moest er volgens de regisseurs een duidelijk fysiek verschil zijn tussen Tori en Lokita: hij klein omdat hij zich moest kunnen verstoppen in een auto en zij groot.
Het fysieke verschil reflecteert ook in hoe de twee hoofdpersonages zich gedragen. Volgens de Dardennes is het verhaal van Lokita meer film noir: ze wordt uitgebuit, seksueel misbruikt en belandt in de wiethangar. Tori staat daarentegen meer voor het speelse, het avontuurlijke element. Je ziet hem constant heen en weer fietsen wanneer hij Lokita op de wiethangar probeert te bereiken. Hoewel de broers spelen met deze verschillende vertelstijlen, wilden ze zich absoluut niet op een genre an sich richten.
Repeteren is het toverwoord
Op het moment van casten hadden de broers geen gedetailleerde beschrijvingen van de personages behalve dat Tori een beetje droog en nerveus is en natuurlijk kleiner dan Lokita. Toen ze Joely Mbundu tijdens de audities tegenkwamen, waren ze meteen van haar overtuigd. Gelukkig was zij groot, dus paste daar de kleine Pablo Schils als gegoten bij.
In het maakproces van hun films zijn de Dardenne broers heel vast. Voordat ze gaan draaien, zijn er meestal vijf tot zes weken repetities. Vanaf het begin legden ze de nadruk op het fysieke verschil tussen Tori en Lokita. Op die manier is bijvoorbeeld de scène waarin de twee rond het bed ravotten en elkaar in slaap zingen ontstaan. Daarnaast hebben ze proefvoorstellingen gedaan omdat Joely en Pablo geen professionele achtergrond hebben. Toch geven de broers niet al te veel aanwijzingen aan kinderen want dan gaan ze alleen maar volwassenen imiteren en verliezen ze hun spontaniteit. Goedlachs voegen ze hier aan toe: “eigenlijk hebben ze [Joely en Pablo] al snel onze voorstellen geadopteerd en ook verrijkt naar eigen gevoel”. En verder geldt: “geen wonderen, maar werken, werken, en een klein beetje inspiratie.”
Een pure band in een vergiftigde wereld
Veel personages chanteren degene die een in afhankelijke positie zitten, waaronder Lokita. Drugsdealer Betim maakt misbruik van haar en Lokita’s moeder zet haar ook nog eens zwaar onder druk. Zo lijkt de wereld rond de twee jongelingen zwaar vergiftigd en staat alleen hun hechte vriendschap, een puur en onschuldig iets, hier tegenover. De broers namen zich dramaturgisch ook voor dat de twee absoluut niet uit elkaar zouden gaan of elkaar zouden verraden. De mise-en-scène is compleet rond dit idee gebouwd, onder meer het voornemen om Lokita te isoleren in de wiethangar, zodat ze bewust is gescheiden van Tori. Daarom gaat hij op zoek naar haar en probeert zij hem te bereiken. Zelf zien de broers dit gegeven als haast levensnoodzakelijk: “zoals wij het geschreven hebben, gaat hun vriendschap tot het bittere einde”.
De authentieke locaties en situaties
De broers reageren ietwat droogjes op de vraag hoe ze aan die authentieke locaties en realistische details zijn gekomen voor de film. De hangar is volledig uit de grond gestampt door de decorbouwers en de informatie over de drugswereld hebben ze verkregen van een Luikse politiecommissaris, die ze goed kennen. Hoewel deze informatie belangrijk was, gebruikten ze de tunnels en obstakels in de wiethangar voornamelijk om de vindingrijkheid en wilskracht van de hoofdpersonages te demonstreren. Daarnaast zien ze het zich voor als een soort sprookje, “alsof [Tori zich begeeft] in een buik van een walvis of een labyrint”.
Film noir
Of de broers een overeenkomst zien met het genre film noir, waarin karakters elkaar moreel en fysiek op vaak noodlottige wijze bevechten, moesten ze niet lang nadenken. “Het klopt het dat je de snelheid, het ritme, de ellipsen, en de rol van de dood, kan vergelijken met de film noir”, om hieraan al grijzend nog toe te voegen, “en het wapen natuurlijk”. Volgens hun is de omgeving waarin Lokita en Tori zich begeven een ondergrondse samenleving waar geen wetten gelden, alleen je eigen kracht. De twee hoofpersonages zijn eigenlijk vrij naïef en doen van alles om hun precaire situatie te ontsnappen en “dit alles […] omdat ze haar papieren niet heeft kunnen krijgen”.
De verleidingen van het straatleven
Het verhaal krijgt een extra laag omdat ook Tori en Lokita wetten van de straat overnemen, Tori wil bijvoorbeeld ook drugs dealen om zijn zus uit de brand te helpen. Hun overlevingsdrang zorgt er dus tevens voor dat de twee besmet raken met wie ze omgaan aan de onderkant van de samenleving. De Dardenne broers kunnen zich goed voorstellen dat drugsdealer Betim wellicht toekomst ziet in Tori. Zou hij het jongetje willen rekruteren? Lachend antwoorden ze dat Betim beter uit kan kijken, want misschien vervangt die kleine jongen hem uiteindelijk wel.
Volgens de filmmakers zie je de invloed van het straatleven bijvoorbeeld terug in hoe Tori drugs verkoopt aan een uitsmijter van een club, hoe naïef hij is en tegelijkertijd ongelooflijk veel lef heeft. Dit zegt min of meer ook dat de jongen zich al een beetje in die onderwereld heeft genesteld, want het idee om achter de rug van Betim zelf wiet te verkopen past in die omgeving. De kijker zou daar ook kunnen denken dat hij Lokita op dat moment zal verraden, maar dat doet hij niet! De vriendschap die het jongetje voelt, staat boven de verleiding om snel veel geld te verdienen of een gangster te worden. Hij doet dit niet zozeer onvoorwaardelijk maar gewoonweg omdat ze vrienden zijn: “hij kan Lokita echt nooit vergeten, dat is alles in zijn leven”.
Immigratie en de onderkant van de samenleving
Ook in ‘La promesse’ (1996), ‘Le silence de Lorna’ (2008) en ‘La fille inconnue’ (2016) spelen migratie en haar effect op de Belgische samenleving een rol. Echter of het steeds belangrijker is geworden in hun oeuvre weten de broers Dardenne niet. Ze hadden namelijk dit soort film, met in het hart van het verhaal twee migranten, nog nooit eerder gedaan: “we wilden juist een totaal tegenovergesteld beeld neerzetten van wat men in het algemeen heeft over jonge migranten”. Het klopt wel dat ‘Tori et Lokita’ politieker is dan eerder werk.
Daarentegen vertellen ze wel telkens verhalen over de onderkant van de Belgische maatschappij. Glimlachend kaatsten de broers de bal terug: “we weten niet of wij ons voor hun interesseren of dat zij zich voor ons interesseren”. Wat sowieso tot nu toe opgaat voor ze, is dat ze mensen aan de rand van de samenleving op beeld willen zetten. En juist deze groep willen ze via film tot de verbeelding laten spreken. “Ook zodat we aan het publiek kunnen tonen dat de mensen die aan de rand leven niet alleen maar sociale of psychopathische problemen hebben maar ook echt individuen zijn.” Het gaat ze daarom om individuen, niet om algemeenheden over massamigratie bijvoorbeeld. “Echter doordat we individuen filmen, stellen we natuurlijk ook grotere vragen. Dat motiveert ons om een film te maken. Een vraag als: waarom accepteren wij in het huidige Europa, waar wij kinderarbeid hebben afgeschaft en onze kinderen allerlei normen en waarden bijbrengen, dat alleenstaande jongeren verdwijnen of zelfs vermoord worden?”
Fictie boven documentaire
De filmstijl van de Dardenne broers krijgt vaak het label van sociaalrealisme toegekend. Over of dit verband houdt met hun documentaire werk van vroeger zijn ze heel duidelijk. “Nee, helemaal niet. De link tussen documentaires draaien en hoe wij nu films maken, die is er niet.” Toch hebben de broers veel geleerd op die vroege producties, zoals dat mensen in documentaires een leven hebben voor, terwijl je filmt en nadat de camera weg is. Volgens hun worden deze mensen daarom nooit echt transparant. Er is dan sprake van een soort grens die je als filmmaker niet kan beslechten. Ze stelden zich daarom de vraag: “Hoe kun je die transparantie terugvinden?” De broers denken dat te bereiken door mee te gaan met de personages en dat de camera eigenlijk altijd net een fractie te laat is, zodat het personage de camera dicteert en niet andersom. Kortweg, via fictie. Vervolgens moeten zij ervoor zorgen dat dit geen maniërisme wordt: “dat is ons werk, dat de wijze waarop we films maken, geen maniertje wordt”.
Roy van Landschoot