Interview Marcelo Martinessi (Las Herederas)

Onmiskenbaar Paraguay in universele film

De Latijns-Amerikaans-Europese coproductie ‘Las herederas’ is de eerste lange speelfilm van de Paraguayaanse Marcelo Martinessi. Deze zomer won het subtiele drama, over twee vrouwelijke geliefden van middelbare leeftijd, verschillende prijzen waaronder de Zilveren Beer voor beste actrice (voor debuterend actrice Ana Brun) in Berlijn en de Jury Award op World Cinema Amsterdam. Regisseur en scriptschrijver Marcelo Martinessi (1973, Paraguay) was in Amsterdam om zijn prijs in ontvangst te nemen.

Asunción, Paraguay. Chela en Chiquita, afkomstig uit welgestelde families, zijn al meer dan dertig jaar een stel. In de loop der jaren hebben ze een vaste rolverdeling ontwikkeld: extraverte Chiquita is verantwoordelijk voor het runnen van hun levens. Chela brengt daarentegen de dag door achter haar schildersezel. Hun financiële situatie dwingt hen hun geliefde geërfde meubels te verkopen. Wanneer Chiquita vanwege fraude naar de gevangenis wordt gestuurd, blijft Chela plotseling alleen achter. Ze begint een ​​taxiservice voor de rijke, oudere dames in de buurt. Haar nieuwe rol als chauffeur lokt de passieve Chela uit haar schulp en helpt haar verlangens te herontdekken.

Marcelo Martinessi

In interviews lees ik dat u vaak werkt met een kleine crew, van mensen die u al langer kent. Was dat bij ‘Las Herederas’ ook zo?
“De crew was klein en inderdaad ken ik mijn artdirector en head of photography al tien jaar. in Paraguay bestaat geen grote filmindustrie, dus je werkt al snel met mensen die je kent. Ik wilde de tijd hebben, veertig dagen om te schieten, omdat ik me comfortabel en veilig wilde voelen bij mijn eerste speelfilm. Ook voor Ana Brun (Chela) was het haar eerste film – ze had alleen wat toneelervaring van lang geleden. Margarita Irun (Chiquita) is wel heel ervaren als toneelactrice, maar zelfs voor haar was filmen nog nieuw. En de oudere dames waren allemaal nieuwkomers in de filmwereld.”

Het zal geen toeval zijn dat de film enkel vrouwelijke personages heeft. Waar kwam deze keuze vandaan?
“Zouden we het daar ook over hebben als ik een volledig mannelijke cast had gekozen? Dat vraag ik me af. Maar ik was zelf ook verbaasd, dat zich tijdens het schrijven een all-female cast ontvouwde. Het kan ermee te maken hebben dat ik vrouwen prettiger regisseer. Het is wat ik ken: ik ben omringd door vrouwen opgegroeid: moeder, grootmoeder, vier zussen, oudtantes, buurvrouwen. Ook wilde ik met deze film vragen stellen. En ik herinnerde me dat ik als opgroeiende jongen altijd alle antwoorden moest hebben. Mijn zussen mochten twijfelen, maar ik niet. Dus ik wist: als ik met mijn film vragen wil stellen, zal ik dat via vrouwen moeten doen. Tot slot zie ik Paraguay als een land van vrouwen: na conflicten en oorlogen, hebben de vrouwen het land telkens weer opgebouwd. Dus de keuze doet ook recht aan die geschiedenis.”

Chela, de hoofdpersoon, is een teruggetrokken, lesbische vrouw van middelbare leeftijd, die haar sensualiteit en levenslust herontdekt. Hoe kwam u bij zo’n onconventioneel personage?
“Dat uitgangspunt was er vanaf het begin. De film moest over vrouwen gaan, een stel dat in een soort gevangenschap leefde. Eerst dacht ik aan zussen, maar later besloot ik dat het een koppel was; ergens tussen geliefden en zussen in. Later in het schrijfproces overwoog ik toch een heterokoppel centraal te stellen, maar daarbij zouden allerlei andere overwegingen spelen: dan zou het over gender en geweld moeten gaan en dat zou te veel veranderen aan het verhaal dat ik wilde vertellen.”

U noemt het al: de gevangenis. De echte gevangenis waarin Chiquita terechtkomt en de symbolische gevangenis waarin de twee vrouwen thuis zitten. Wat wilde u daarmee vertellen?
“Het ging me vooral om Chela: de film moest gaan over een vrouw die vastzit in een relatie, vastzit in een sociale klasse, en plotseling, wanneer haar partner terechtkomt in een échte gevangenis, langzaamaan ‘vrij’ begint te komen.”

Chela lijkt niet alleen vast te zitten in haar relatie en sociale klasse, maar ook in haar erfenis uit het verleden: een oud huis, vol spullen van vorige generaties.
“Het belangrijkste is wát ze uit het verleden erven: ook vooroordelen, restricties, grenzen die hen zijn opgelegd, waardoor ze niet vrij kunnen zijn. Onze artdirector Carlo Spatuzza heeft het huis uit de film helemaal ingericht zoals hij wilde: meubels, beddengoed, keukengerei, kunst, naar de smaak van dit type vrouwen: alles wat je nú in Paraguay kunt kopen, komt uit China. Maar de spullen die deze vrouwen in huis hebben, zijn van hogere kwaliteit: uit Engeland, Frankrijk. Stevig hout, dure schilderijen, een klassieke piano. Daar hebben we veel van ons kleine budget aan uitgegeven.”

Is het niet beladen, omdat het verleden ook linkt aan de conflictueuze geschiedenis van Paraguay?

“Wij gaan als land op een vreemde manier om met het verleden. Wij gebruiken alleen een deel van onze erfenis. Alleen die van de recente geschiedenis. Terwijl de erfenis van de oorspronkelijke bewoners van Paraguay, de Guaraní, hun manier om naar de wereld te kijken, totaal wordt genegeerd. Vandaar ook de titel ‘Las Herederas’ (‘de erfgenamen’), omdat het zo veel betekenislagen heeft. In een bepaalde scène zien we dat Chela toch ook trots draagt in haar erfenis, haar geschiedenis. Daar zet ze de nouveau riche, een voor haar bedreigende klasse, op hun nummer. Zo behoudt ze haar trots. Dat is daarom een van mijn favoriete scènes uit de film.”

Is die strijd, tussen ‘oud geld’ en ‘nieuw geld’ belangrijk in de film?
“Zeker. Tijdens de militaire dictatuur van Paraguay (van 1954 tot 1989, onder leiding van generaal Stroessner, red.) verschoof de macht deels van de traditionele elite naar ‘nieuw geld’-families, gelinkt aan slechte smaak, criminaliteit en drugshandel. Dat is in veel Latijns-Amerikaanse samenlevingen zo gegaan. De oude elite verloor tijdens en na de dictatuur veel geld, waardoor ze geneigd waren juist méér nadruk op hun verleden te leggen. Zij wilden vasthouden aan hun oude privileges. Daarom is de rol van de huishoudelijke hulp ook zo belangrijk.”

Leg eens uit?
“Dat is vanuit een Europees perspectief misschien lastig te begrijpen, maar de huishoudelijke hulp is een van de laatste voorrechten van die traditionele hogere klasse. Die zal nog eerder het dure servies verkopen dan de hulp ontslaan. In de film praten de twee vrouwen hier ook over: ‘de oude hulp was beter’, zeggen ze, dan de nieuwe, Pati. Waarschijnlijk omdat de vorige hulp duurder was, en ze nu de goedkoopste hebben die ze konden vinden. Dit is niet overduidelijk, maar het zit wel in de film, om een indruk te geven van hoe een maatschappij in elkaar steekt. Ik ben begonnen met dit script omdat ik de traditionele hogere klasse wilde begrijpen. Ik wil niet te veel uitleggen, dit soort subtiele aanwijzingen vind ik wel prettig.”

Tegenover Pati staat buurvrouw Pituca, die Chela als eerste ‘inhuurt’ voor een ritje. Is zij een archetypische roddeltante uit de hogere klasse?
“Zij lijkt heel erg op mijn oudtante. Die heette zelfs net zo. Ik was nog bang dat de familie van mijn oudtante het verkeerd op zou vatten, maar iedereen was juist blij met de hommage. Het personage van Pituca bleef gelukkig geestig en vol zelfspot, mede dankzij de actrice die haar speelt, een goede vriendin van Ana Brun. Daardoor was hun samenspel heel natuurlijk.”

Hoe werd de film in Paraguay en elders ontvangen?
“Dit was een van de weinige ‘grote’ films uit Paraguay van de laatste jaren. Wij zouden zelfs een prijs vanuit de Senaat ontvangen. Maar toen daar bekend werd dat het over twee lesbische vrouwen ging, en wij op bezoek kwamen, liep de helft van de conservatieve senatoren weg. Een van hen begon zelfs te schreeuwen tegen Ana Brun: ‘Jij lesbi, wegwezen!’ Dat laat zien hoezeer de politici achterlopen op de bevolking. De onlangs aangetreden president is de zoon van een oude secretaris van dictator Stroessner. Heel treurig, dat laat zien hoe conservatief de politiek is. Maar door de mensen zelf, en ook door de pers werd de film heel positief ontvangen. In eigen land, maar ook hier, in Duitsland en Engeland. De film is heel Paraguayaans is, maar toch ook universeel. We hebben bepaalde typisch nationale elementen uit het script wat minder belangrijk gemaakt; zoals de precieze reden waarom Chiquita in de gevangenis belandt. Het was voor sommige Europese geldschieters lastig te begrijpen dat de gevangenis waarin zij belandt zo’n positieve plek is. Maar die is gebaseerd op een echte gevangenis, waar ik ook ben geweest. En zo was het daar echt. Dat komt doordat mensen daar – paradoxaal genoeg – vrijer zijn. Uit hun keurslijf gebroken.”

De twee vrouwen uit de film breken ook uit hun keurslijf? En komen dan plots in het hier en nu terecht? 

“Ik denk het. De vrouwen komen tot leven. Chela was eerst niet levend. Dat staat symbool voor mijn land, dat ook lange tijd ‘dood’ was. Paraguay heeft een van de langste dictaturen ter wereld gekend: 35 jaar lang gingen wij gebukt onder een dictator, die ons vertelde wat wij moesten doen. Er bestond een relatie tussen de dictator en de kleinburgerij, waardoor het zo lang kon duren. Hij hield ook privileges in stand. Toen hij uiteindelijk vertrok liet hij de samenleving alleen achter. Mensen wisten niet wat ze moesten, ze stonden er plotseling alleen voor. Dat is niet goed gegaan. Dat kwam ook omdat in veel instituties het systeem in stand bleef. Deze laag van betekenis zal niet iedereen snappen, maar voor veel landen, waar soortgelijke thematiek speelt, is het herkenbaar. En kun je nagaan, dan heb ik er nog allerlei andere politieke lagen uitgeschreven!”

Over Paraguay is in Europa heel weinig bekend. Waarom is dat denkt u? En kan een film als deze positief bijdragen aan het imago?
“Deels is het voor onze eigen regering een strategie; om onder de radar te blijven, geen verantwoording af hoeven leggen. Wij als filmmakers kunnen wel een soort ambassadeurs zijn, maar ik wil niet te zware verantwoordelijkheid nemen. Ik kan niet heel het land vertegenwoordigen. Maar het is wel een fijn idee dat een kunstwerk, een film, een ander beeld kan geven van een onbekend land. En van Latijns-Amerika algemeen: waarover nog veel vooroordelen bestaan. Een film die totaal niets te maken heeft met drugs, geweld of voetbal! Haha.”

Het einde is best verrassend. Hoe kwam dat tot stand? 

“Ik had lange tijd een ander einde in gedachten, veel pessimistischer. Omdat ik toen ook heel pessimistisch naar de situatie in Paraguay keek. Toch besloot ik de deur op een klein kiertje te zetten, omdat ik het tegenover Chela oneerlijk vond haar ‘gevangen’ te houden. Nu heeft ze een kansje gekregen. Er mochten sowieso losse eindjes blijven bestaan, waarover de kijker nog vragen kan houden.”

Ruby Sanders