Iranian – Iranien (2014)
Regie: Mehran Tamadon | 105 minuten | documentaire
In 1984, vijf jaar na het uitbreken van de Iraanse Revolutie, vertrok het gezin van filmmaker Mehran Tamadon naar Frankrijk. Tamadon was toen twaalf. Volwassen geworden in de westerse wereld, heeft hij een eigen kijk op zijn streng conservatieve thuisland gekregen. Sinds de revolutie in 1979 heet het land officieel de Islamitische Republiek Iran. De geestelijkheid is er aan de macht, met grootayatollah Khamenei sinds 1989 als hoogste baas. Persvrijheid bestaat er niet, veel kunstuitingen zijn verboden en vrouwen dienen zich gesluierd over straat te begeven. Drie jaar lang zocht Tamadon, zelf atheïst, naar geestelijken die met hem voor de camera een gesprek wilden voeren over een ‘gezamenlijk Iran’, waarin ook ruimte is voor niet- of anders-religieuzen. Ondanks tegenwerking door de staat, is het hem gelukt met vier geestelijken een weekend lang een gesprek aan te gaan over een gedeelde publieke ruimte. ‘Iranian’ is de registratie van deze twee dagen.
Waar de gesprekspartners van Tamadon precies vandaan komen of wat hun achtergrond is, wordt niet vermeld. Wel dat zij de enigen zijn die hebben toegestemd in het gesprek, waar vele anderen hun medewerking niet wilden verlenen. Omdat ze bang waren voor een kruisverhoor, voor maatregelen van de Iraanse autoriteiten of bijvoorbeeld omdat ze überhaupt niet met een atheïst wilden praten. Het feit dát Tamadon ondanks alle onwil, angst en tegenwerking toch zijn idee heeft kunnen uitvoeren mag een klein wonder heten. Dat de registratie ervan vertoond kan worden is misschien nog wel een groter wonder. Na de opnames is Tamadons paspoort enige maanden ingenomen geweest en mocht hij Iran niet verlaten. Hoe het gelukt is om het opnamemateriaal toch het land uit te krijgen, wordt niet verteld. En aangezien Tamadon ook nauwelijks interviews geeft…
Maar over naar de documentaire zelf. Waarin Tamadon zijn vier gasten (en hun gezin) ontvangt in een buitenhuis van zijn familie, in Teheran, de hoofdstad van Iran. Er wordt gegroet en (al heel snel) uitbundig gelachen. De sfeer is extreem gemoedelijk. De vrouwen verdwijnen meteen naar de logeerruimtes, ondanks Tamadons uitnodiging om ze deel te laten nemen aan het gesprek. De vier mannen op hun beurt lijken het experiment als een spel te benaderen. Ze delen (onschuldige) plaagstootjes uit aan de regisseur, terwijl hij zijn plan uitlegt om gezamenlijk tot een invulling van een seculiere publieke ruimte te komen. Wel is meteen de tweedeling duidelijk tussen de aanhangers van de Islamitische Republiek en atheïst Tamadon. Hij zal het hele weekend lang alleen staan tegenover de andere vier.
De discussie is niet van het hoogste niveau. Tamadon blijkt geen al te beste debater en laat zich makkelijk onder tafel praten door zijn bijzonder vaardige gesprekspartners. Meermaals begint hij schaapachtig te lachen als hij wordt uitgedaagd. Het gesprek gaat al snel over gesluierde vrouwen. Als Tamadon wil dat vrouwen kunnen kiezen hoe ze zich kleden, dan heeft hij er vast geen bezwaar tegen als ze naakt over straat gaan? De filmmaker heeft er geen gevat antwoord op en doet de netelige kwestie af met: “Ik geloof niet dat zulke vrouwen bestaan.” Een zwaktebod. Hij krijgt meer retorische trucs te verduren. Zijn seculiere openbare ruimte wordt vergeleken met een dictatuur, omdat hij zijn westerse denkbeelden te sterk wil opleggen. “Wat is dan het verschil met een opgelegde Islamitische leer?” is de scherpe tegenwerping. Tamadon komt er niet uit.
Een echte doorbraak zit er dan ook niet in. Maar dat is ook niet de intentie van de documentaire. Het is een eerste aanzet. Een teken dat het mogelijk is om vreedzaam in discussie te gaan. Naar elkaar te luisteren in plaats van elkaar naar het leven te staan. ‘Iranian’ onderstreept het belang van toenadering. Van het doorbreken van rigide denkpatronen. Van een samenleving waarin zelfbeheersing een belangrijke rol speelt. En is als zodanig van groot belang. En passant tonen de sfeerbeelden, van bijvoorbeeld het gezamenlijke eten, dat de strenggelovige gasten zich bijzonder aimabel kunnen opstellen. Een bijzonder moment is als Tamado een van de vrouwen beelden laat zien van de kinderopvang in Frankrijk. Geïnteresseerd vestigt ze haar blik op zijn laptop, onderwijl haar sluier strak om zich heen klemmend. Wat vindt zij eigenlijk van de rol die zij in de Islamitische Republiek krijgt toebedeeld? Het antwoord daarop blijft de documentaire ons schuldig. Vrouwen kritisch aan het woord krijgen is nog een stap te ver.
Wouter de Boer
‘Iranian’ draait in november 2014 in de filmtheaters, in het kader van Movies that Matter On Tour.