João en het mes (1972)

Regie: George Sluizer | 95 minuten | misdaad, drama | Acteurs: Joffre Soares, Ana Maria Miranda, Joao-Augusto Azevedo, Douglas Santos, João Batista, Áurea Campos

‘João en het mes’ is het speelfilmdebuut van de beroemde Nederlandse cineast George Sluizer en het is een verrassende en intrigerende start van zijn carrière. Hoewel de film nauwelijks een plot heeft en het een tijd duurt voordat sommige belangrijke personages tot leven komen – als dit al gebeurt – slaagt Sluizer erin met zijn sfeerzetting en aanhoudende spanning langzaam maar zeker de kijker te grijpen.

Sluizer kan er niet door geïnspireerd zijn, want de film kwam in hetzelfde jaar uit, maar ‘João en het mes’ doet soms erg denken aan ‘The Godfather’. De thema’s eer, respect, straf… het belang van familie… het komt allemaal terug in deze film. Maar ook de uitwerking van bepaalde scènes, zowel technisch als inhoudelijk, roepen herinneringen op aan Coppola’s meesterwerk. De scène in het begin van de film waarin João (Joffre Soares) aan de rechter (João Agusta Azevado), tevens zijn baas en vriend, toestemming vraagt om met de veel jongere Maria (Ana Maria Miranda) te trouwen, lijkt heel erg op de scène in ‘The Godfather’ waarin Vito Corleone (Marlon Brando) om een gunst wordt gevraagd tijdens de bruiloft van zijn dochter. De lange monoloog, de onderdanigheid van João, het stille aanhoren door de rechter vanachter zijn bureau, de donkere ruimte waarin het plaatsvindt… de gelijkenissen zijn niet te missen. Zelfs de muziek vertoont overeenkomsten op bepaalde momenten.

Het kan niet anders dan toeval zijn, maar het laat wel een zelfde gevoel voor sfeer en thematiek zien bij beide regisseurs. Vergezocht? Goed, nog eentje dan. Net als Coppola weet Sluizer de spanning die voortkomt uit (vrijwel) onomkeerbaar naderend onheil op te bouwen en bijna ondraaglijk te maken. Zoals – in ‘The Godfather’ – iemand die de familie heeft verraden zeker weet dat hij gedood zal worden, ook al gaan ze eerst ‘gezellig’ een stukje rijden. Die berusting, de acceptatie. Maar ook tegelijkertijd: de wijze waarop vijanden – of mogelijke vijanden – elkaar proberen te lezen en de situatie proberen in te schatten. Tijdens een gesprek over koetjes en kalfjes of een wandeling in het park, voel je hoe ze allebei op hun hoede zijn en – tegen beter weten in – hun hersens pijnigen, op zoek naar een mogelijke uitweg.

Dit alles is voelbaar in de tweede helft van ‘João en het mes’. Dan ontdekt koeienherder João – die net vier jaar in het Amazonegebied rubber heeft gewonnen om rijk te worden – dat zijn jonge vrouw hun huis verlaten heeft en met een kind aan de arm loopt. Hij ziet dit als respectloos en wordt overmand door gevoelens van jaloezie; want is het verhaal dat zijn vrouw ‘slechts’ voor het kind van een vriendin zorgt wel de waarheid? Hij gaat met zijn vrouw op reis (een boottocht over een rivier), terug naar hun gezamenlijke huis. Maar niet voordat hij een mes heeft gekocht en doodleuk aankondigt dat hij dit gaat gebruiken om Maria te vermoorden.

Het lijkt er niet op dat hij een grapje maakt; en dat doet hij ook niet: hij is het echt van plan. Dat weet Maria ook, maar ze voelt zich niet in staat om te vluchten; ze zoekt wel hulp bij bekenden, maar die geloven direct João wanneer hij zegt dat het een grap is en zijn vrouw een dom wicht. Bovendien is het maar een intentie, en daar kan niemand voor opgepakt worden. Het is – en wordt – een intense reis, zonder dat er veel gebeurt. En hoewel het einddoel onvermijdelijk lijkt, krijg je als kijker toch hoop op een andere afloop.

Deze tweede helft van de film maakt, op inhoudelijk vlak tenminste, veel goed, want de eerste helft heeft buiten de prachtige couleur locale en de authentieke sfeer weinig te bieden. Zo komen de personages nauwelijks tot leven en gebeurt er weinig interessants. João vertelt weliswaar veel over zijn verleden, maar het is maar lastig om hem goed te begrijpen of (sympathie) voor hem te voelen. Hij is waarschijnlijk bedoeld als een tragisch figuur, dat altijd de rol van herder op zich wil nemen, ook voor zijn vrouw(en) en kinderen. Iemand die zich geen man voelt als hij deze rol niet kan bekleden. Maar, in ieder geval in de eerste helft van de film, is het maar moeilijk om dit echt te voelen, of hier veel begrip voor op te brengen. Daarbij komt zijn band met of liefde voor zijn jonge vrouw niet tot uitdrukking in hun scènes samen. Ze lijken vreemden voor elkaar te zijn op het moment dat ze gaan trouwen, en daar verandert weinig aan.

Toch herpakt de film zich inhoudelijk goed en is het bovendien een mooie film om naar te kijken, met de weelderige natuur van de Braziliaanse binnenlanden en het prima camerawerk van Jan de Bont (afgezien van wat afleidende ‘kung-fu’-achtige zoom-ins). Daarnaast geeft de film een interessant inkijkje in de daar heersende gebruiken en cultuur, waaronder de verhoudingen tussen mannen en vrouwen en de verschillende klassen. Kortom, een meer dan verdienstelijk en veelbelovend begin voor Sluizer, deze ‘João en het mes’.

Bart Rietvink

Waardering: 3.5

Bioscooprelease: 5 oktober 1972
Bioscooprelease: 1 februari 2019 (re-release, 4K restauratie)
DVD-release: 1 februari 2019 (exclusief bij de Volkskrant)
DVD-release: 23 april 2019