Judgment at Nuremberg (1961)
Regie: Stanley Kramer | 179 minuten | drama, oorlog, geschiedenis | Acteurs: Spencer Tracy, Burt Lancaster, Richard Widmark, Marlene Dietrich, Maximilian Schell, Judy Garland, Montgomery Clift, Ed Binns, Werner Klemperer, Torben Meyer, Martin Brandt, William Shatner, Kenneth MacKenna, Alan Baxter, Ray Teal, Virginia Christine, Ben Wright, Joseph Bernard, John Wengraf, Karl Swenson, Howard Caine, Otto Waldis, Olga Fabian, Paul Busch, Bernard Kates, Oscar Beregi Jr., Asher Brauner, Sheila Bromley, Joseph Crehan, Sayre Dearing
De processen van Neurenberg werden in 1945 en 1946 door een speciaal daarvoor door de geallieerden in het leven geroepen tribunaal gehouden tegen de leiders van Nazi-Duitsland, die beschuldigd werden van oorlogsmisdaden. Maar met de veroordeling van de politieke en militaire kopstukken was men er nog niet. Daarom werden vanaf 1947 ook de bureaucraten gedaagd die het beleid dat door Hitler en co was uitgestippeld in de praktijk uitvoeren. Onder hen de rechters, die zonder morren onschuldige mensen ter dood veroordeelden, alleen omdat ze andere politieke of religieuze denkbeelden hadden. Waren zij net zo schuldig aan misdaden tegen de menselijkheid als de kwade genius zelf of voerden ze slechts plichtsgetrouw hun taak uit? En als ook zij schuldig zijn, wie was er dan niet schuldig? Het hele Duitse volk, dat beweerde van niets te weten en de andere kant opkeken wanneer joden en andere ‘ongewensten’ van hun rechten werden ontdaan? En hoe zat het dan met wereldmachten als de VS, die nazi-Duitsland had toegestaan zich te militariseren? Over dit heikele thema gaat het legendarische rechtbankdrama ‘Judgment at Nuremberg’ uit 1961.
De ervaren Amerikaanse opperrechter Dan Haywood (Spencer Tracy) is aangewezen om de strafzaak tegen vier rechters uit het nazi-tijdperk voor te zitten. Haywood is een intelligente, gerespecteerde man wiens integriteit buiten kijf staat. Colonel Lawson (Richard Widmark), een Amerikaan die vastbesloten is de beklaagden te laten boeten voor de gruwelijkheden die tijdens het nazi-regime aan de orde van de dag waren, is de aanklager. Hij komt in de rechtbank lijnrecht tegenover Hans Rolfe (Maximilian Schell) te staan, de gepassioneerde advocaat van de vier rechters, die als belangrijkste stokpaardje vaderlandsliefde opvoert. De meest prominente gedaagde is de verbitterde Ernst Janning (Burt Lancaster), een gerespecteerde jurist en grondlegger van de democratie in zijn vaderland. In zijn zoektocht naar gerechtigheid krijgt Haywood talloze emoties te verwerken, onder meer via getuigenissen van de zwakzinnige Rudolph Petersen (Montgomery Clift) en Irene Hoffman (Judy Garland). En ook de gedistingeerde weduwe van een voormalige nazi-officier, mevrouw Bertholt (Marlene Dietrich), verleent hem nieuwe inzichten in hoe Duitsland en zijn bevolking de massale marteling en slachting van de joden hebben kunnen laten gebeuren.
Het scenario van ‘Judgment at Nuremberg’ werd geschreven door Abby Mann, die zich inspireren door de daadwerkelijke trials. Stanley Kramer, die een jaar eerder al met ‘Inherit the Wind’ (1960) aantoonde een meeslepend rechtbankdrama te kunnen maken, nam plaats op de regisseursstoel. Op cinematografisch gebied biedt de film genoeg hoogstandjes; wat te denken van de scène aan het begin van de film waarbij Dan Haywood een bezoek brengt aan de plek waar Adolf Hitler de mensenmassa angstwekkend intens toesprak (uitvoerig te zien in Leni Riefenstahls ‘Triumph des Willens’ (1935))? De grote kracht van de film is, naast een ijzersterk script en verbluffende acteerprestaties, dat Kramer een buitengewoon genuanceerd beeld schept. Zowel de invalshoek van de Duitsers, die niets liever willen dan deze zwarte bladzijde uit hun geschiedenisboek scheuren en hun verwoeste land zo snel mogelijk weer opbouwen, als van de geallieerden die het leed van zes miljoen onschuldige slachtoffers niet zomaar aan de kant kunnen en willen zetten, worden uitvoerig behandeld. Zodoende wordt de kijker eveneens voor het blok gezet; als jij in de schoenen van de rechter zou staan, wat zou jij dan beslissen? De prachtige manier waarop deze film de schuldvraag weet op te roepen is ongeëvenaard.
Wanneer je zoveel grote namen bij elkaar hebt, ligt het risico dat de film een sterrenvehikel wordt op de loer. Dankzij de strakke regie van de immer ondergewaardeerde Stanley Kramer gebeurt dat gelukkig niet. De beste rollen zijn voor Spencer Tracy, Maximilian Schell en Montgomery Clift, die alle drie een Oscarnominatie verdienden. Tracy zet op overtuigende wijze de gedistingeerde rechter neer, op zo’n wijze dat je direct sympathie voor hem krijgt, ongeacht wat zijn beslissing uiteindelijk wordt. Schell is overdonderend als de ‘advocaat van de duivel’, die diep in zijn hart wil dat de gedaagden gestraft worden voor hun daden maar toch zo goed mogelijk zijn werk wil doen (waarmee hij gespiegeld wordt aan Janning, die ten tijde van het nazi-regime in feite ook er het zijne van dacht maar deed wat van hem werd verwacht). Schell werd terecht bekroond met een Oscar. Montgomery Clift is wat de Engelsen zo mooi mesmerizing noemen als de zwakbegaafde getuige Petersen. Het feit dat Clift ten tijden van de opnamen zwaar verslaafd was aan drugs en alcohol (en ontzettend veel moeite had om zijn tekst te onthouden) zal zijn breekbare performance alleen maar in het zadel hebben geholpen. Ook Judy Garland – net als Clift zwaar onder invloed van verdovende middelen – kreeg voor haar bijrol een Oscarnominatie. Het was haar eerste optreden in een film sinds 1954 (‘A Star is Born’). Widmark, Dietrich en Lancaster zijn prima, al komt die laatste als de aanvankelijk stoïcijnse Janning wat gekunsteld over.
In totaal sleepte ‘Judgment at Nuremberg’ elf Oscarnominaties in de wacht, waarvan er twee (Schell voor beste acteur en Mann voor beste bewerkte scenario) werden verzilverd. Geheel terecht, want dit is een film die je van begin tot einde aan de buis gekluisterd houdt. Dat heeft voor een belangrijk deel te maken met de kracht van het thema; recht en onrecht. Iedereen moet de verantwoordelijkheid voor hun daden dragen, blijkt eens te meer uit deze film. De verbluffende acteerprestaties van met name Tracy, Schell en Clift grijpen je bovendien bij je strot en laten je pas na drie uur (want zo lang duurt ‘Judgment at Nuremberg’) weer los. Drie uren die overigens voorbij zijn voordat je er erg in hebt. Dit indrukwekkende kijkje in de geschiedenis van een verscheurd land zou verplichte kost moeten zijn op elke middelbare school!
Patricia Smagge
Waardering: 4
Bioscooprelease: 14 november 2013
DVD- en blu-ray-release: 5 maart 2014