Kaspar Hauser – Jeder für sich und Gott gegen alle (1974)

Regie: Werner Herzog | 110 minuten | drama, biografie | Acteurs: Bruno S., Walter Ladengast, Brigitte Mira, Willy Semmelrogge, Michael Kroecher, Hans Musäus, Henry van Lyck, Gloria Doer, Volker Prechtel, Herbert Achternbusch, Helmut Döring, Florian Fricke, Andi Gottwald, Kidlat Tahimik, Willy Meyer-Fuerst, Heinz H. Niemöller, Enno Patalas, Walter Pflum, Volker Elis Pilgrim, Clemens Scheitz

Begin negentiende eeuw maakt de tiener Kaspar Hauser naar eigen zeggen in Neurenberg voor het eerst contact met de buitenwereld. Voorheen heeft hij zijn hele leven opgesloten gezeten in een kelder. Al snel verspreidt het gerucht dat de ongeletterde Kaspar stamt uit het adellijke huis Zähringen en iemand uit de hoogste kringen zijn bestaan wil wissen vanwege een opvolgingsstrijd. Er volgen meerdere onderzoeken naar zijn in nevelen gehulde afkomst waarvan sommige Kaspar aanmerken als een fantast en fraudeur. Desondanks wordt hij een beroemdheid in zijn tijd. Later verschijnen er meerdere boeken en films over het verhaal dat inmiddels tot mythische proporties is uitgegroeid. Ook de Duitse filmmaker Werner Herzog doet zijn duit in het zakje en brengt in 1974 zijn visie op Kaspars leven uit met de niet mis te verstane titel, ‘Jeder für sich und Gott gegen alle’.

Herzogs Kaspar (Bruno S.) wordt na zijn vondst als meelijwekkend onderdeel van een circus langs dorpjes en gehuchten getoerd. Niet veel later doen zijn beschermheren van hoge stand dit nog eens dunnetjes over, waaronder Lord Stanhope (Michael Kroecher) die Kaspar (vals) piano laat spelen voor vooraanstaande gezelschappen. De jongeman voelt zich op zulke momenten eenzaam, huilt en hyperventileert. Maar hij weent ook bij de mooie en kleine dingen van het leven, zoals een slapende baby. De verstilde tranen die dan langs zijn wangen lopen, lijken op het existentiële verdriet in de troosteloze films van Herzogs tijdgenoot (beiden oorlogsbaby’s) en collega Rainer Werner Fassbinder.

De verlichte geesten uit de negentiende eeuw doen hun stinkende best om Kaspar te doorgronden en te onderwijzen: ze willen hem de wereld tonen zoals die is. Kaspar weigert hier opvallend vaak met zijn religieuze en wetenschappelijke leermeesters in mee te gaan, soms tegen het irrationele aan. Zo wil hij het verschil tussen een droom en werkelijkheid niet inzien en vindt hij zijn bed de ideale plek om in het leven. Deze naïviteit en opstandigheid hebben tegelijk iets aandoenlijk menselijks. Maar deze wegen bij lange na niet op tegen de macht van de reden die steunt op ontelbare protocollen van beschrijven, categoriseren en verklaren in het Verlichte Duitstalige gebied.

Herzogs blik op Kaspar Hausers verhaal vertelt niet over de zoektocht of Kaspar nu wel of geen fraudeur was. Aan de hand van Hausers vermeende oorsprongsverhaal tast Herzog daarentegen ideeën af over hoe een mens als onbeschreven blad zich kan verhouden tot de moderne tijd. Uiteindelijk transformeert Kaspar in een licht absurde versie van een beschaafde jongeman, omdat zijn beschermheren hem in een mal willen persen van wat zij zien als beschaving en ontwikkeling. Zo vervreemdt de vreemde eend in de bijt alleen maar verder van wat hem zou moeten verheffen.

In ‘Jeder für sich und Gott gegen alle’ speelt het vergezicht van de woestijn een grote rol. Meerdere keren komt dit natuurlijke fenomeen ter sprake tussen Kaspar en zijn beschermheren. Bovendien heeft Herzog beelden erin gemonteerd uit zijn werk ‘Fata Morgana’ (1971), waarvoor hij luchtspiegelingen uit de Sahara en Sahel woestijnen vastlegde. Deze documentaire (zelf noemde de regisseur het een hallucinatie) heeft als mythisch uitgangspunt het ontstaan en het tragische lot van de mensheid. Hiermee vult de curieuze film ‘Fata Morgana’ deze Kaspar iteratie op uitdagende wijze aan: in de woestijn, vol met luchtspiegelingen, is het ieder voor zich en God tegen allen.

De Kaspar Hauser film van Herzog heeft niet geheel de tand des tijds doorstaan. Het verhaal is af en toe onbeholpen rechtlijnig en het idee dat Kaspar wellicht een chronische leugenaar was, zou een extra opruiende toevoeging zijn geweest: een romantische fantast tijdens de Verlichting. Elke specifieke tijdsperiode en omgeving kent er wel één van faam. Echter Herzog bleef religieus trouw aan een haast categorische uitvoering van puntige ideeën over de beschaving versus het gebroken individu. Evengoed zitten er meer dan genoeg observaties in die verrassen en prikkelen.

Roy van Landschoot

Waardering: 4

Bioscooprelease: 15 juni 2023
VOD-release: 26 januari 2024 (Eye Film Player)