L’armée des ombres (1969)

Regie: Jean-Pierre Melville | 145 minuten | drama, oorlog | Acteurs: Lino Ventura, Paul Meurisse, Jean-Pierre Cassel, Simone Signoret, Claude Mann, Paul Crauchet, Christian Barbier, Serge Reggiani, André Dewavrin, Alain Dekok, Alain Mottet, Alain Libolt, Jean-Marie Robain, Albert Michel, Denis Sadier, Georges Sellier, Marco Perrin, Hubert de Lapparent, Colin Mann

‘Listen very carefully, I shall say this only once.’ In de Britse komische serie ‘Allo Allo’ wordt de draak gestoken met het Franse verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het is maar goed dat Joseph Kessel (1898-1979) de serie uit de jaren tachtig nooit gezien heeft. Uit zijn boek ‘L’armée des ombres’ uit 1943 blijkt dat het hem meer dan ernst was. Hij baseerde zijn verhaal op zijn eigen ervaringen als lid van de Franse verzetsbeweging en verweefde die met geromantiseerde verhaallijnen rond zijn ‘collega’ verzetslieden. Hij focust zich daarbij op een kleine groep en toont hoe ze op clandestiene wijze hun activiteiten ontplooien, zich schuilhouden voor de vijand, onbetrouwbare informanten ombrengen en proberen te voorkomen dat ze opgepakt worden. Ook al weten ze allen maar al te goed welk lot hen naar alle waarschijnlijkheid staat te wachten. Want in het verzet lijkt de dood onvermijdelijk. In 1969 werd Kessels boek verfilmd door regisseur Jean-Pierre Melville, die zelf ook een kleine bijdrage aan het verzet had geleverd. De Fransman, die bekend stond om zijn kille, onheilspellende stijl van filmen, is bij uitstek geschikt om de bikkelharde realiteit van het Franse verzet weer te geven.

Het verhaal is in ‘L’armée des ombres’ niet de belangrijkste troef en speelt eigenlijk tweede viool ten opzichte van de stijl. We kijken over de schouder van enkele verzetslieden mee tijdens hun dagelijkse bezigheden. De vijand – de Duitsers – blijven grotendeels onzichtbaar. Eigenlijk zijn ze alleen in de allereerste minuten, als we in een indrukwekkend shot een troep soldaten langs de Arc de Triomph zien marcheren, prominent in beeld. Daarna wenden we ons al snel tot Phillipe Gerbier (Lino Ventura), leider van een belangrijke verzetsgroep, die door het Vichy-regime gevangen wordt gezet. Hij weet echter te ontsnappen en vlucht naar Marseille, waar de verzetsgroep zijn basis heeft. Samen met zijn tweede man Félix (Paul Crauchet), die ontdekt heeft wie Gerbier bij de politie heeft verlinkt, en een sterke man bijgenaamd Le Bison (Christian Barbier) spoort hij de verrader op en legt hem om. Want ook dát hoort bij het leven als verzetsheld.

Met lange, verstilde takes, een grimmig kleurenpalet, spaarzame maar bijpassende en onheilspellende muziek en vooral veel stiltes schetst Melville het sobere wereldbeeld van zijn personages. Door zijn eigen ervaringen in het verzet weet de regisseur maar al te goed hoe verzetshelden in het leven staan. Dat het hem ook voor het leven getekend heeft, is eigenlijk in zijn gehele oeuvre terug te zien. Hoe minder er gezegd wordt, hoe indringender de gebeurtenissen overkomen. De personages kennen weinig opsmuk, voeren slechts hun taak uit en worden allen getekend door die ene zekerheid die ze kennen: die van de dood die onvermijdelijk op de loer ligt. Ze zijn koel en afstandelijk: als ze het achterste van hun tong laten zien, is dat vrijwel zeker hun doodvonnis. Melville wist heel wat prominente Franse acteurs aan te trekken. Naast Ventura zien we onder anderen Simone Signoret, Paul Meurisse en Jean-Pierre Cassel in mooie rollen. Ze spelen onderkoeld en beheerst, maar weten ons daar gek genoeg wel mee te raken. Juist die existentionele tragiek die van hen uitgaat, maakt hen kwetsbaar. Ze vervullen heldenrollen, maar zijn zelf wars van heroïek. Net als Melville trouwens, die een rauwe, bloedstollende realiteit weet te creëren die je bij vlagen doet sidderen.

‘L’armée des ombres’ is geen gemakkelijke film. Sterker nog, velen zullen zich laten afschrikken door de sobere setting, het trage tempo en onheilspellende stiltes. Dat Melville de vertrouwde vertelstructuur achterwege laat, maakt de film er ook niet toegankelijker op. Ben je bekend met het werk van Melville, dan weet je hoe verslavend die onderkoelde stijl van hem is als je er eenmaal door geraakt bent. Laat je onderdompelen in de schaduwwereld van deze Franse meester, in zijn zeer persoonlijke en indrukwekkende ode aan het Franse verzet.

Patricia Smagge