La pelota vasca. La piel contra la piedra (2005)

Regie: Julio Medem | 115 minuten | documentaire 

Regisseur Julio Medem, vooral bekend van de magisch-realistische films ‘Lucía y el sexo’ en ‘Los amantes del circulo polar’, waagt zich nu, met ‘La pelota vasca’, oftewel ‘De Baskische Bal’, aan een documentaire over zijn thuisland en de Baskisch-Spaanse problematiek. De documentaire is onderdeel van een grootschalig project, waar ook een (vijf uur durende) dvd, een tv-serie, een boek, en een webpagina deel vanuit maken. Er zijn in totaal 103 personen geïnterviewd, waarvan er 69 in de documentaire te zien zijn. Medem wilde zoveel mogelijk verschillende mensen aan het woord laten, om alle mogelijke nuances binnen het conflict te kunnen laten zien. Muzikanten, filosofen, wetenschappers, politici, geweldslachtoffers, (familieleden, of echtgenotes van) daders, de ‘man op straat’, iedereen komt aan bod.

Het was Medems intentie om een soort ritmische intensiteit te creëren van opvattingen, vergelijkbaar met de nationale sport waarbij er continu een bal met de hand tegen een muur wordt geslagen en weer wordt teruggekaatst door de tegenstander. Op eenzelfde manier worden, door een uitgekiende montage, de meningen in de documentaire geuit en direct weer teruggekaatst door de “tegenstander”. Dit is soms fascinerend om te zien. Een mede-oprichter van de ETA, en een criticus lijken zo bijvoorbeeld direct op elkaar te reageren met tegenstrijdige opmerkingen. Dit alles zonder dat Medem een positie inneemt, of commentaar geeft, zoals Michael Moore pleegt te doen in zijn documentaires. Als er al een positie is die Medem inneemt is het die voor een open dialoog, voor een non-polariserende houding. De zwart-wit tegenstellingen dwingen de Basken tot een keuze tussen twee onverenigbare nationale fronten, wat een gevaarlijke ontwikkeling is. Het is de overbekende Bush-retoriek: “als je niet voor me bent, ben je tegen me”.

Het resultaat is dat zo’n twee derde van de Baskische bevolking een beetje vleugellam tussen twee alsmaar verder uit elkaar groeiende randen van het ravijn probeert te vliegen, om een analogie van Medem zelf te gebruiken. De lucht in het ravijn is echter niet geschikt om in te vliegen, zo stelt Medem. De patstelling kan (wellicht) opgeheven worden door middel van dialoog. Hiertoe was het dus ook van belang om iedereen in de documentaire aan het woord te laten, van extreem tot gematigd. Echter, de twee partijen aan de uiteinden van het politieke spectrum weigerden deel te nemen aan de documentaire; de kanten in het conflict waar het nu juist om te doen was, en die het meeste profijt hebben bij de boodschap van de film. Toch zorgt de afwezigheid van de (huidige) ETA-vertegenwoordigers en die van de Spaanse regering, in het bijzonder de Partido Popular, er ook voor dat de film juist versterkt wordt. Het gebrek aan bereidheid tot dialoog van deze twee fronten, gekoppeld aan de vele stemmen die wél te horen zijn en de nuances die zij bieden, benadrukt juist de noodzaak tot deze dialoog.

Ondanks het op zich aangename ritme van de film, zullen er onvermijdelijk momenten optreden dat de kijker wat informatiemoe begint te worden. De informatiedichtheid is namelijk enorm hoog, en je moet goed bij de les blijven, want als je even met je ogen knippert kun je iets belangrijks missen. Dit is het grootste nadeel van de film: de grote stortvloed aan verhalen en politieke uiteenzettingen die je over je krijgt uitgestort. Het is te prijzen dat Medem zijn publiek voor vol aanziet, en zich puur op inhoud richt, zonder al te veel context of inleiding te verschaffen, maar voor diegenen die niet zo bekend zijn met de Spaans-Baskische problematiek is het moeilijk bij te houden. Ook zijn er wel erg veel sprekers die de revue passeren. Zo nu en dan wisselt Medem de sprekers dan wel af met interessante archiefbeelden of fragmenten uit andere documentaires of fictiefilms, en de locaties waar de interviews worden gehouden zijn meestal erg pittoresk, de film verwordt uiteindelijk toch te erg tot een verzameling “talking heads”. Gelukkig gaat het niet louter om droge (politieke) vertellingen. We kunnen bijvoorbeeld genieten van Baskische poëzie en zang, en sommige verhalen weten de toeschouwer te binden door hun sterk emotionele of verontrustende aard, zoals in het geval van een vrouw die vertelt hoe ze gemarteld werd vanwege vermeende banden met de ETA.

Medem beoogde een polyfonie van meningen te creëren – een meerstemmigheid die elke nuance aan bod zou laten komen – en deze benadering is bewonderenswaardig. Alle opinies worden commentaarloos, en in hun tempo en veelheid meedogenloos, over de kijker heen gestort, die er vervolgens zijn eigen conclusies uit kan trekken. De grote concentratie en redelijk hoge instap die van de kijker verwacht worden kunnen er alleen voor zorgen dat de film soms meer als een kakofonie dan een polyfonie overkomt. Toch is de film zonder twijfel een belangrijk en rijk document geworden, en zal in deze hoedanigheid het meest tot zijn recht komen, als audiovisueel naslagwerk. Het is een ideale film voor de dvd, waarbij je af en toe kunt pauzeren en de film steeds opnieuw kunt bekijken, om zo alle meningen en verhalen optimaal op je in te laten werken. Dat deze film het waard is door een breed publiek gezien te worden staat namelijk buiten kijf. In eerste instantie gaat het dan wel om een lokale kwestie – wat voor enige desinteresse bij de (buitenlandse) kijker kan zorgen – maar de problematiek op zich is relevant voor elke mens-maatschappij verhouding en wordt, kijkend naar het huidige wereldtoneel, alsmaar actueler.

Bart Rietvink