La terra trema: Episodio del mare (1948)

Regie: Luchino Visconti | 152 minuten | drama | Acteurs: Antonio Arcidiacono, Giuseppe Arcidiacono, Venera Bonaccorso, Nicola Castorino, Rosa Catalano, Rosa Costanzo, Alfio Fichera, Carmela Fichera, Rosario Galvagno, Agnese Giammona, Nelluccia Giammona, Giovanni Greco, Ignazio Maccarone, Giovanni Maiorana, Antonino Micale, Maria Micale, Concettina Mirabella, Angelo Morabito, Pasquale Pellegrino, Amilcare Pettinelli, Antonio Pietrangeli, Alfio Valastro, Antonino Valastro, Francesco Valastro, Lorenzo Valastro, Raimondo Valastro, Salvatore Valastro, Santo Valastro, Sebastiano Valastro, Giuseppe Vicari, Salvatore Vicari, Luchino Visconti

Filmregisseur Luchino Visconti di Modrone behoorde tot een van de rijkste families van Noord-Italië. Hij was zijn hele leven lid van de Italiaanse communistische partij, maar omdat hij uit een belangrijke aristocratische familie stamde, weerspiegelen zijn films vaak de strijd tussen zijn linkse standpunten en zijn afkomst. Visconti geldt als een pionier van het Italiaanse neorealisme. Zijn eerste film, ‘Ossessione’ (1943), vertoont al enige symptomen van dat genre, maar pas vijf jaar later, met ‘La terra trema: Episodio del mare’ (1948), wist Visconti alle facetten die het neorealisme kenmerken samen te vatten. Aanvankelijk was het zijn bedoeling om een documentairereeks over het leven in zuidelijk Italië te maken. Maar Visconti schoot in de financiering tekort. Met dank aan financiële steun van de communistische partij en het geld dat hij opstreek na de verkoop van familiejuwelen en onroerend goed, kreeg hij het eerste deel toch van de grond. Het geplande tweede en derde deel van de drieluik hield hij echter voor gezien.

‘La terra trema’ is losjes gebaseerd op de roman ‘I Malavaglia’ uit 1881, geschreven door de Siciliaanse schrijver Giovanni Verga. In het piepkleine vissersplaatsje Aci Trezza, in het zuidelijkste deel van Italië, varen de mannen ’s avonds uit om in de baai voor de kust vissen te vangen. Het hele dorp leeft van de opbrengst van de visserij, maar veel levert het niet op. De vangst wordt namelijk ’s morgens opgekocht door een klein groepje gewiekste handelaren, die de prijzen zo laag mogelijk houden om zelf flinke winst te maken als zijn hun handelswaar weer doorverkopen. De jonge visser Antonio Valastro ziet met lede ogen aan hoe anderen er met de winst strijken en is de uitbuiting zat. Hij trekt de stoute schoenen aan en trekt naar de grote stad (in dit geval Catania), om een hypotheek aan te vragen op het huis van de familie. Vervolgens koopt hij een eigen boot en gaat met zijn broer Cola, zijn grootvader en twee jongere broertjes de zee op. Aanvankelijk gaat het hen voor de wind. Maar als ze op een dag in een storm terechtkomen, loopt hun boot averij op. Er is geen geld om de boot te maken of nieuwe netten te kopen. De financiële problemen voor de Valastro’s worden nog groter als blijkt dat Antonio en zijn broers nergens anders meer aan de bak kunnen komen. In het dorp wordt hij gestraft omdat hij naast zijn schoenen liep toen het zo goed met hem ging. Tot overmaat van ramp wordt ook het ouderlijk huis in beslag genomen omdat de hypotheek niet meer betaald kan worden. De Valastro’s belanden op straat…

Visconti deed voor ‘La terra trema’ een beroep op de plaatselijke bevolking; elke acteur in deze film is daadwerkelijk inwoner van Aci Trezza en speelt in feite zichzelf. Een verhaal als dat van de familie Valastro zou zich ook in het echt hebben kunnen voordoen. Setting, sfeer en acteerwerk zijn derhalve bijzonder naturel en natuurgetrouw. De meeste dialogen kwamen tot stand na uitvoerig overleg tussen de acteurs en de regisseur. De beslommeringen van de familie Valastro zijn uit het leven gegrepen. In hun dorp is het vanzelfsprekend dat een zoon visser wordt, net als zijn vader, die het vak ook weer van zijn vader heeft geleerd. Grote families, verschillende generaties die bij elkaar in piepkleine, armoedige huisjes wonen. Vader Valastro stierf op zee en dus nemen zijn kinderen het over. Opa doet mee zolang het nog gaat. Moeder en dochters blijven achter om het huishouden te doen en de mannen op te wachten als ze weer binnenvaren. Geld is er nauwelijks: het is elk dubbeltje omdraaien om al die monden te kunnen voeden. Visconti kenschetst op documentaire wijze het dagelijks leven van een visserfamilie in de jaren veertig. En wie denkt dat het gewone leven saai is, komt bedrogen uit. Visconti maakt er een verrassend boeiend schouwspel van. De boog staat logischerwijs niet altijd even strak gespannen, maar het kost geen enkele moeite om de aandacht er de volle twee en een half uur bij te houden.

De grote kracht is Visconti zelf, die het gezin Valastro op de voet volgt en zijn publiek tot in detail meesleept in de troosteloosheid van hun bestaan. Wat hij echter nog belangrijker vindt dan de natuurgetrouwe weergave van de feiten, is zijn socialistische boodschap. Want ‘La terra trema’ is onmiskenbaar een aanklacht tegen het kapitalistische systeem. De vissers worden uitgebuit en de kooplui gaan er met het geld vandoor. Maar zijn beschuldigende vinger richt hij ook naar de vissers zelf, die elkaar niet de hand boven het hoofd durven te houden. Antonio is de eerste die probeert iets aan de onderdrukking van de vissers te doen, maar niemand buiten de familie heeft het lef hem te steunen. Als zijn plan in duigen valt keren ze hem de rug toe. Het hele gezin wordt uitgekotst. Zijn zussen Mara en Lucia zijn nu zelfs te arm om een man aan de haak te slaan! Met zijn film probeert Visconti te zeggen dat de vissers met eensgezindheid en solidariteit veel verder hadden kunnen komen.

‘La terra trema’ is een van de schoolvoorbeelden van het Italiaanse naoorlogse neorealisme. Een film die, gezin het feit dat de cast in zijn geheel bestaat uit amateurs, verrassend professioneel overkomt. Dat is voornamelijk te danken aan Luchino Visconti, die met zijn tweede film zijn latere reputatie als klokkenluider die sociaal-maatschappelijke misstanden aan de kaak stelt in de verf zet. Maar ook zijn technische staf – met G.R. Aldo als cameraman en de latere regisseurs Franco Zeffirelli, Francesco Rosi en Antonio Pietrangeli als regieassistenten – liegt er niet om. Al dat talent, gepaard met de waarheidsgetrouwe, documentaire opnamen, blijken een gouden combinatie. ‘La terra trema’ is een meeslepend epos over het wel en wee van een straatarm Siciliaans vissersgezin. Rauw, realistisch en aangrijpend!

Patricia Smagge