Le grand cahier – A nagy füzet (2013)
Regie: János Szász | 109 minuten | drama, oorlog | Acteurs: László Gyémánt, András Gyémánt, Piroska Molnár, Ulrich Thomsen, Ulrich Matthes, Gyöngyver Bognar, Orsolya Tóth, Sabin Tambrea, Péter Andorai, Diána Kiss, Enikö Börcsök, János Derzsi
Wat oorlog met mensen doet is natuurlijk al vaker verfilmd. Wat oorlog met kinderen doet, is ook geen mysterie meer. Maar ‘Le grand cahier’ van de Hongaarse cineast János Szász biedt de filmliefhebber een hoogst originele kijk op de oorlogsbeleving van twee tienerbroers aan het einde van de Tweede Wereldoorlog.
Egyik en Masik – echter nooit bij naam genoemd in de film – zijn een eeneiige tweeling van ergens tussen de elf en dertien. De pubers hebben ondanks de oorlog niets te klagen, er is voedsel, genoeg kleding en vooral liefde van hun ouders, maar daar komt al snel een einde aan. Omdat het gevaar van de oorlog nog niet geweken is, brengt hun moeder hen per trein naar het platteland, waar haar eigen moeder, die ze al jaren niet gezien heeft, woont. De oma is een verbitterde oude weduwe, die geen greintje genegenheid kan opbrengen, niet voor haar dochter, maar zeker niet voor haar kleinzoons. In een hartverscheurende scène probeert de tweeling wanhopig – maar tevergeefs – hun moeder over te halen hen weer mee terug te nemen.
De onbarmhartige grootmoeder is van mening dat de tweeling zal moeten werken, als ze mee willen eten. Ze worden niet alleen uitgescholden, maar ook mishandeld. De broers schikken zich al snel in hun lot. Met een blik die eigenlijk te volwassen is voor hun leeftijd aanschouwen ze de voor hun onbekende wereld, waarin ze nauwelijks aansluiting krijgen met de argwanende dorpsbewoners. Leeftijdsgenoten zijn er niet of die laten zich niet zien en zo is de tweeling continu op zichzelf aangewezen. Hun belevenissen schrijven ze op in een groot schrift dat ze vóór het afscheid van hun vader hebben gekregen. Er is één vereiste: alles wat ze opschrijven moet waar zijn en er mag geen sprake zijn van het uiten van gevoelens.
Omdat de tweeling merkt dat de oorlog mensen verandert in wrede monsters, besluiten ze zich daartegen te wapenen. Dat doen ze door elkaar tot bloedens toe te slaan, uit te schelden en zichzelf uit te hongeren. Ze willen koste wat het kost overleven en daarom is er geen ruimte meer voor liefde of sentiment. De enige brief die ze van hun moeder krijgen, en die natuurlijk vol liefkozende woordjes staat, wordt verbrand. De jongens zijn niet meer de onschuldige kinderen van het begin van de film, die het liefst met hun ouders knuffelen.
‘Le grand cahier’ heeft de hele speelduur een onheilspellende sfeer. Dat wordt niet alleen veroorzaakt door de griezelig goed op elkaar afgestemde tweeling, die één lichaam en geest lijken te delen, maar ook door de andere rollen. Zo is er het feit dat de sadistische, alcoholistische oma door de dorpsbewoners ‘de heks’ wordt genoemd, omdat zij wellicht haar echtgenoot heeft vergiftigd. De relatie tussen de grootmoeder en de twee jongens is machtig interessant. Aanvankelijk heb je medelijden met de tweeling, maar wanneer zij laten zien dat het fysieke en psychische geweld hen niets meer doet, voelt dat gek genoeg niet als een triomf, maar alleen maar ongemakkelijk. Verder is er een pedofiele Duitse SS-er, een corrupte priester, zelfs de vriendelijk lijkende werkster van de priester handelt uit eigenbelang. Vrijwel iedere volwassene is van menselijkheid ontdaan: en wanneer er toch iemand een sympathieke daad verricht, wordt diegene gestraft. De film werkt voortreffelijk naar het wrede maar krachtige einde toe.
De cinematografie is van een poëtische schoonheid en vaak weet de Oostenrijker Christian Berger (bekend van zijn samenwerkingen met Michael Haneke) te verrassen met een bijzonder shot. ‘Le grand cahier’ is een verontrustend oorlogsdrama, dat met de sprookjeselementen en de onderliggende moraliteitsvraagstukken soms zelfs de grens van de horror op zoekt. Een geslaagde verfilming van het eerste deel van de beroemde literaire Tweelingentrilogie van Ágota Kristóf.
Monica Meijer
Waardering: 4
Bioscooprelease: 18 september 2014
DVD-release: 6 januari 2015