Living in the Future’s Past (2018)
Regie: Susan Kucera | 84 minuten | documentaire | Met: Jeff Bridges
Er is inmiddels zeker geen tekort meer aan films die aandacht schenken aan klimaatverandering en de uitholling van de mondiale biodiversiteit, twee van de pregnantste problemen waar de aarde in de eenentwintigste eeuw mee kampt. Waar het gros van dit soort films vooral met een beschuldigende vinger wijst naar het roofzuchtige grootkapitaal of cynische politici, kiest ‘Living in the Future’s Past’ voor een meer genuanceerde en holistische aanpak.
De kern van het betoog: de mens is een machtig en in zekere zin tragisch wezen dat zich na de agrarische revolutie heeft ontwikkeld tot een biologische anomalie. In tegenstelling tot andere dieren passen we ons niet alleen aan de omstandigheden aan: we beheersen ze. Dankzij onze cultuur, die steunt op het bewaren, doorgeven en verrijken van de accumulatieve kennis die onze voorouders hebben vergaard, zijn we uitgegroeid tot een superorganisme dat continu op zoek is naar meer energie. Het probleem is dat we hierdoor niet meer goed zien wat de collectieve gevolgen van ons gedrag zijn. Eén persoon die elke ochtend zijn auto start heeft geen noemenswaardige impact op de biosfeer. Maar een paar miljard mensen wel.
De crux is dat het brein van de moderne, door techniek en vooruitgangsgeloof gedreven mens nauwelijks verschilt van de hersenpan van onze prehistorische voorouders. Ja, we weten en kunnen steeds meer, terwijl onze levens en maatschappijen steeds complexer worden. Maar ons onderbewustzijn, en daarmee ook ons gedrag, wordt nog steeds grotendeels gevoed door de basale behoefte die elk levend wezen stuurt: energie zo efficiënt mogelijk gebruiken om onze overlevingskansen te vergroten en op korte termijn zoveel mogelijk comfort te scheppen. Het probleem is alleen dat de mens zich grotendeels onttrokken heeft aan de checks and balances (predatie, ziekte, wijdverspreide hongersnood) die andere soorten in toom houden. We zijn niet wezenlijk veel beter of slechter dan andere dieren, maar door onze flexibiliteit, intelligentie en techniek wel een stuk destructiever.
Het nettoresultaat van die evolutionaire samenloop van omstandigheden is dat onze dadendrang de draagkracht van de planeet inmiddels te boven gaat, een ontwikkeling die nog eens wordt versterkt door de typisch menselijke conceptie dat we allemaal unieke individuen met een eigen wil zijn. De evolutiebiologie en sociale psychologie wijzen echter uit dat dit vies tegenvalt. Onze identiteit wordt namelijk vooral bepaald door verhalen en het beeld dat we denken dat anderen van ons hebben. En dat denkbeeldige ‘zelf’ is vaak een stuk positiever dan de persoon die we werkelijk zijn. We zijn door en door sociale wezens, wat vooral tot uiting komt in onze neiging om de producten die we gebruiken te zien als verlengstukken van de eigen persoonlijkheid. En het fabriceren van al die consumptieartikelen kost weer bergen energie en natuurlijke hulpbronnen, wat ten koste gaat van de andere levensvormen waarmee we de aarde delen. Is er nog hoop? Toch wel. Dankzij de kracht van onze prefrontale cortex zijn we onder de juiste omstandigheden toch soms in staat om het kortetermijnbelang aan de kant te zetten voor verstandiger gedrag dat pas op de lange termijn zijn vruchten afwerpt. We zijn er niet heel goed in, maar kunnen het wel…
‘Living in the Future’s Past’ combineert een breed scala aan inzichten uit diverse wetenschapsgebieden (biologie, ecologie, evolutionaire psychologie, natuurkunde) om zijn boodschap voor het voetlicht te brengen. Jeff Bridges zorgt als ontspannen, wijze en bezorgde verteller voor het vogelvluchtperspectief. De wetenschappers, schrijvers, politici en journalisten die aan het woord komen staan garant voor boeiende gedachte-experimenten, maar de diversiteit aan sprekers en gedachtesprongen maakt de film ook af en toe wat fragmentarisch. Veel interessante ideeën blijven bijvoorbeeld beperkt tot een paar gemakkelijk behapbare oneliners. Anderzijds vergt het volgen van het discours de nodige concentratie en enige achtergrondkennis. Wel een pluspunt is dat ‘Living in the Future’s Past’ nooit een prekerige documentaire wordt, wat wel opmerkelijk is voor een film die toch een tamelijk activistische boodschap heeft. Je hoeft dus niet per se in de ‘groene’ hoek te zitten om iets waardevols uit dit veelzijdige werk te halen.
Frank Heinen
Waardering: 3.5
Bioscooprelease: 27 augustus 2020