Macbeth (1948)

Regie: Orson Welles | 107 minuten | drama, geschiedenis, oorlog | Acteurs: Orson Welles, Jeanette Nolan, Dan O’Herlihy, Roddy McDowall, Edgar Barrier, Alan Napier, Erskine Sanford, John Dierkes, Keene Curtis, Peggy Webber, Lionel Braham, Archie Heugly, Jerry Farber, Christopher Welles, Morgan Farley     

‘Macbeth’ van Orson Welles is een ontmoeting tussen twee legendarische grootheden, namelijk dichter en toneelschrijver William Shakespeare en acteur, regisseur en producent Orson Welles. Shakespeare schreef tussen 1603 en 1607 een uiterst grimmig stuk over een Schotse edelman die via verraad en moord koning wordt en om dit te behouden zich wentelt in een paranoïde orgie van geweld.

Orson Welles die eerder met ‘Citizen Kane’ liet zien dat hij een zwak heeft voor grootse tragische personages, zet hier een Macbeth neer die gevangen lijkt te zijn in het obscure zwart-wit van deze gitzwarte bewerking. Babyface Welles ziet er in het harde contrast van ‘Macbeth’ uit alsof hij al wekenlang geen hap door zijn keel heeft weten te krijgen, na de voorspelling van de heksen dat hij de nieuwe koning zal worden. Welles’ grote witte ogen zijn soms bijna alles dat we van hem zien als hij in de schaduwen van zijn kasteel zijn zielenroerselen in Shakespeariaans vers voordraagt. Met Schots accent wel te verstaan, iets dat hem door de producent niet in dank werd afgenomen. Welles moest een nieuwe overdub van de stemmen maken in Shakespeare Engels, maar deze versie, die ook ingekort was, zou jaren later weer plaatsmaken voor de originele stemmenband. Uit het oogpunt van creatieve vrijheid is dit natuurlijk goed maar of we nu echt blij moeten zijn met Amerikaanse acteurs die hun stem wat verdraaien en de “r” wat nadrukkelijker uitspreken? Authentiek Schots kunnen we het niet noemen, zeker niet het gaelische Schots van de 11e eeuw, laat staan het Schots van de 20e eeuw.

‘Macbeth’ houdt het midden tussen gefilmd toneel en speelfilm. Het verhaal speelt zich voor het grootste deel af in het kasteel van Macbeth dat hier wordt weergegeven door een enorme rotsachtige constructie die overduidelijk in een studio is geplaatst. Het effect is dat Macbeth eerder aan een holbewoner doet denken dan aan een edelman, maar het toneelachtige decor werkt perfect om een onwerkelijke abstracte wereld te creëren, die in combinatie met de krachtige chiaroscuro lichteffecten en de opeenstapeling van naargeestige teksten Macbeth’s afdaling in de hel van de menselijke geest, beangstigend weet over te brengen.

De enorme ruimte van de studio wordt ook goed gebruikt om extreme shots te creëren waarin Macbeth bijna beeldvullend dicht op de camera staat terwijl we de tegenspelers vele malen kleiner in de verte zien. Het resultaat is dat we als kijker als het ware in Macbeth kruipen die steeds meer in zijn hoofd begint te leven en zich vervreemd van zijn omgeving. Deze mise-en-scène doet denken aan de deep focus techniek die Welles toepaste in ‘Citizen Kane’, waarin alles van voor naar achteren scherp in beeld is, dit stelt de regisseur in staat om, terwijl een acteur dichtbij scherp in beeld is, op verschillende dieptes in de achtergrond zichtbare handelingen te laten plaatsvinden.

In ‘Macbeth’ focust de camera echter wel in op de handelende figuur en dit heeft tot resultaat dat Welles’ reusachtig in beeld aanwezige kop soms schitterend out-of-focus is, in combinatie met het contrasterende maar ook crèmige zwart-wit, zorgt dit voor verbluffend mooie beelden. Ter vergelijking, zie het werk van fotograaf en regisseur Anton Corbijn uit de jaren negentig.

Naar ‘Macbeth’ wordt onder toneelspelers angstvallig verwezen als The Scottish Play, het uitspreken van de naam zou tegenspoed teweeg brengen. Na het zien van Welles zijn versie kunnen we inderdaad een zekere mate van ongemak niet onderdrukken zo mistroostig is deze film, maar in dit geval kunnen we daar alleen maar blij mee zijn.

Alberto Ciaccio