Memoria del saqueo (2002)

Regie: Fernando E. Solanas | 118 minuten | documentaire

Fernando Solanas is voor de duivel niet bang, dat is wel duidelijk na het bekijken van deze documentaire. De activistische Solanas is altijd al kritisch geweest tegenover de machthebbers in zijn geboorteland Argentinië, zelfs als dat betekent dat er aanslagen op hem gepleegd worden, zoals in 1991, toen hij zes kogels in zijn been kreeg. Het heeft hem niet weerhouden om via zijn films, en later zelfs door zelf tijdelijk in de politiek te gaan, de zittende macht te wijzen op haar corrupte praktijken.

‘Memoria del saqueo’ is wat dat betreft enigszins mosterd na de maaltijd, of positiever gezegd: een afsluiting van een periode. Deze documentaire kwam namelijk tot stand in 2002 en 2003, nadat de neoliberale machthebbers van het toneel waren verjaagd. Daarvoor was een ware volksopstand nodig, in december 2001. Solanas ging met zijn digitale camera de straat op, filmde de standvastigheid van de bevolking, de verkrampte reactie van politie en ME, en besefte dat hier historie werd geschreven.

Deze documentaire is alleen al interessant omdat nu eens niet de militaire dictatuur het thema is als we het over de recente geschiedenis van Argentinië hebben.
Onderwerp van deze documentaire is de periode erná, als het land vanaf 1983 geleid wordt door een ‘gewone’ democratisch gekozen burgerregering. Al snel blijkt echter dat deze regering, onder leiding van Alfonsín, niet bij machte is om de flink opgelopen schulden van Argentinië te verminderen. Sterker nog, de schulden nemen toe, en als eind jaren tachtig Carlos Ménem het roer over neemt, wordt het allemaal alleen maar erger.
Het gevolg is, wat Solanas noemt, een ‘sociale genocide’. Argentinië verarmt door een neoliberaal beleid van privatisering van staatsbedrijven tegen dumpprijzen en corruptie in alle lagen van het overheidsapparaat.

Al meteen is duidelijk dat Solanas, bevriend met linkse rakkers als Castro en Chavez, er niet alleen is om de feiten droog op een rijtje te zetten: hij is een documentairemaker met een mening, en die mening is duidelijk links georiënteerd.
Zijn eigen politieke opvatting heeft hem gelukkig niet weerhouden van gedegen journalistiek onderzoek. In de documentaire word je overstelpt met cijfers en feiten die aantonen dat de Ménem en de zijnen geen moment bezig zijn geweest om het land er bovenop te helpen.

Deskundigen komen ook ruimschoots aan het woord. Natuurlijk allemaal deskundigen die kritisch zijn over het gevoerde beleid, maar wel degelijk overtuigend. Bovendien liegen feiten en vooral ook beelden niet. Solanas gaat naar de plekken toe waar de desastreuze gevolgen van het neoliberale beleid zichtbaar zijn. Zo wordt zichtbaar hoe eenvoudige mensen de dupe zijn geworden van het feit dat buitenlandse multinationals voor een habbekrats roofbouw hebben mogen plegen op Argentijns grond.

Argentinië, een land vol grondstoffen en voedsel, is zodoende verworden tot een land dat diezelfde producten uit het buitenland haalt. Argentinië importeert vlees: dat is de wereld op z’n kop…

Bovendien is Solanas’ oordeel niet alleen hard en duidelijk, maar ook genuanceerd. Hij geeft niet alleen de Argentijnse leiders de schuld: ook de rol van buitenlandse bedrijven, en misschien nog wel schokkender, van het IMF (Internationaal Monetair Fonds) worden duidelijk gemaakt. Het Argentijnse volk is slachtoffer geworden van een wurggreep waarbij de vingerafdrukken van de internationale gemeenschap ook duidelijk zichtbaar zijn.

Soms schiet Solanas wel uit de bocht. Het gedeelte over de corruptie van de hoogste rechterlijke macht wordt wel erg bombastisch gebracht, met allerlei visuele effecten. Wellicht dat dit ook een beetje werd ingegeven door het feit dat hij geen toestemming kreeg om zelf beelden te maken.

De verschrikkelijke armoede op vooral het platteland wordt soms zo schrijnend in beeld gebracht (als bijvoorbeeld een graatmager, stervend baby’tje in beeld komt), dat er eerder gevoelens van fatalisme dan verontwaardiging naar boven komen.

De documentaire is juist wel op zijn sterkst als Solanas mensen aan het woord laat die én ervaringsdeskundige zijn, én de capaciteit hebben om aan te geven waardoor de problemen zijn veroorzaakt: de leraar die vertelt dat hij er aan gewend is geraakt dat kinderen flauwvallen omdat ze ’s ochtends alleen wat thee hebben gedronken; de econoom die uitlegt dat de schandalige schuldenlast moreel én economisch ontoelaatbaar is; een man die laat zien hoe uit een waterput pure benzine komt door de vervuiling van een buitenlandse multinational.

Maar vooral de zachtmoedige dokter die zonder omhaal van woorden vertelt dat zijn patiënten door de elite worden gezien als uitschot: lastig restafval waarvan men zich het liefst zou willen ontdoen. Het gevolg: 35.000 tot 36.000 doden per jaar als gevolg van de armoede in Argentinië. Oftewel, in Solanas’ woorden: sociale genocide.

Daarmee wordt de kern van het probleem benoemd: de leiders voerden een beleid dat een kleine elite diende, en dat het overgrote deel van de bevolking arm en onwetend houdt. En als die massa ertegen protesteert, druipt de hopeloosheid er vanaf: arme, vieze mannen, vrouwen en kinderen die een machteloze vuist ballen.

Kortom, ‘Memoria del saqueo’ is een indrukwekkende documentaire. Niet vanwege de doordachte manier waarop Solanas de film in elkaar gezet heeft, met verschillende hoofdstukken, verschillende muzikale thema’s en afwisseling van objectieve, informatieve shots (met groothoeklens) en subjectieve, praktische shots (met handcamera).

Dé reden waarom de documentaire indruk maakt, is dat ze een gevoelig punt blootlegt: de waarheid over de misbruik van een compleet land (en Argentinië is natuurlijk niet het enige land waarvoor dit geldt), én de waarheid dat de mens vaak machteloos en gelaten dat misbruik ondergaat of (ver weg) laat gebeuren. Die laatste waarheid is niet de uiteindelijke boodschap die Solanas wil overbrengen: de aanleiding voor deze documentaire was immers de volksopstand in 2001, die het beleid juist heeft veranderd.

De vraag die echter blijft hangen is: wie of wat voorkomt dat precies hetzelfde weer opnieuw gaat gebeuren, zoals het altijd al gegaan is?

Daniël Brandsema