Merry Christmas Mr. Lawrence (1983)

Regie: Nagisa Oshima | 124 minuten | drama, oorlog | Acteurs: David Bowie, Tom Conti, Ryuichi Sakamoto, Takeshi Kitano, Jack Thompson, Johnny Okura, Alistair Browning, James Malcolm

Bij een oorlogsfilm denk je al snel aan dappere soldaten die met hun jongensachtige bravoure en hun onverzettelijke heldenmoed de Westerse wereld weer keer op keer weten te redden van snode vijanden met weinig goeds in de zin. Dat het ook anders kan, bewees de Japanse regisseur Nagisa Oshima in 1983. Met popicoon David Bowie in de hoofdrol belichtte de Aziatische cineast één van de grootste taboes binnen een mannenbolwerk als het leger: homoseksualiteit. En dat leverde een mooie film op, die helaas nooit een groot publiek heeft weten te bereiken.

De film begint met een sfeertekening van het decor waarin het verhaal zich afspeelt. In ‘Merry Christmas Mr Lawrence’ maak je kennis met de Brit John Lawrence (Conti). De Engelsman is een krijgsgevange van de Japanners. Lawrence fungeert als tolk en bemiddelaar, maar tegen de hardvochtige methodes van de Japanse sergeant Gengo Hara (Takeshi) kan zelfs hij niet veel doen. Als de beruchte Britse majoor Jack ‘Strafer’ Celliers (Bowie) in het krijgsgevangenkamp terecht komt, verandert er veel. De tegenstellingen tussen de Westerse en Oosterse cultuur worden verscherpt en er ontstaat een broeierig sfeertje als de nieuwbenoemde Japanse kapitein Yonoi (Sakamoto) de leiding krijgt over het kamp.

Oshima heeft ballen om met een film op de proppen te komen waarin homoseksualiteit in een typische mannenwereld wordt belicht. ‘Merry Christmas Mr. Lawrence’ is dan ook een progressieve film die helaas nog steeds actueel is. Zelfs in de 21e eeuw wordt er niet gesproken over homoseksualiteit in een typisch mannenbolwerk als het leger of in een voetbalteam. Het is ‘not done’ om mensen die een land vertegenwoordigen op het slag- of sportveld als ‘mietjes’ af te beelden. De helden uit de film- en popwereld zijn stuk voor stuk nobele, heteroseksuele, keurige mensen. Ondanks onze ’tolerante’ maatschappij wordt de liefde tussen twee mensen van hetzelfde geslacht nog steeds als iets ongewoons gezien.

Het is bewonderenswaardig dat Oshima een ‘heilig’ instituut als het leger op een onorthodoxe manier belicht. Ook de wijze waarop hij dat doet is bijzonder. Heel terloops brengt de Japanner de homoseksuele gevoelens in beeld zonder er te lang bij stil te staan. Oshima werkt met suggestieve beelden, zonder expliciet te worden laat de cineast zien dat er iets broeit tussen Celliers en Yonoi. Dankzij het goede spel van Bowie en Sakomoto worden de emoties bijna tastbaar. Zelfs de grootste homofoob kan niets schokkends of aanstootgevends vinden in deze film. De regisseur vervalt niet in onnodig geneuzel of expliciete scènes om zijn thema duidelijk te maken. Nee, een simpele blik of aanraking is genoeg.

Iedereen die na het lezen van bovenstaande tekst al besloten heeft dat deze film niets voor hem/haar is, mist een heleboel. ‘Merry Christmas Mr. Lawrence’ is zoveel meer dan een film over soldaten en homoseksualiteit. Deze rolprent biedt naast een mooi verhaal over een onmogelijke liefde ook een kijkje in het harde leven in een krijgsgevangenkamp. Tijdens hun verblijf in het kamp komen de Britse soldaten er achter dat de Westerse cultuur enorm verschilt met de normen en waarden van de Japanners. De Aziatische militairen geloven niet in individuele vrijheid. Bij hen staat het groepsgevoel centraal.

De cultuurverschillen zijn krachtig in beeld gebracht. Tegenover de, voor ons zo herkenbare, Britten met hun individuele levensstijl staan de strenge Japanners die leven volgens de ‘Bushido’ code. De Aziatische militairen leven volgens de eeuwenoude traditie van de samoerai, waar eer en etiquette centraal staan. De verschillende opvattingen komen sterk naar voren in een scene waarin een van sodomie verdachte Japanner zichzelf van het leven moet beroven: door ‘hara kiri’ te plegen. Dat doet hij terwijl de Westerse soldaat die door hem verkracht zou zijn gedwongen wordt om toe te kijken.

De scherpe tegenstellingen tussen Oost en West worden ook op mooie wijze vertolkt door Bowie en Sakamoto. De twee zijn goed op elkaar ingespeeld en dat resulteert in een paar mooie, emotionele scènes. Het beste spel komt echter van een andere acteur, namelijk Tom Conti. De Brit fungeert als een soort verteller en tevens als het kloppend hart van de film. Conti’s personage is sympathiek en menselijk en dus een prima inleefbaar karakter. Ook het Japanse icoon Takeshi Kitano verdient een speciale vermelding. De Japanner speelt een glansrol als de sadistische kampleider, die desondanks over enkele sympathieke karaktertrekjes blijkt te beschikken.

Naast het acteerwerk is ook de sfeer van de film erg goed te pruimen. ‘Merry Christmas Mr. Lawrence’ weet de harde sfeer en de grillige verhoudingen tussen de gevangen en hun bewakers goed weer te geven. De film schetst een realistisch en rauw portret van de erbarmelijke omstandigheden in een door Japanners geleid werkkamp. De mooie, minimalistische muziek van Sakamoto maakt het geheel af. De theme van de film zorgt voor kippenvelmomenten.

Is er dan niets aan te merken op ‘Merry Christmas Mr. Lawrence’? Ja, helaas wel. Zo ligt het tempo van de film erg laag en dat zal waarschijnlijk veel mensen afschrikken. Ook het feit dat er geen actievolle oorlogsbeelden in de film zitten zal niet iedere twijfelaar over de streep trekken. De strijd die je te zien krijgt in deze film speelt zich alleen af op het emotionele vlak. Oshima neemt echt de tijd om zijn personages uit te diepen en om een broeierig sfeertje te scheppen. Af en toe schiet hij daar in door en dat resulteert in enkele langdradige scènes. Soms is de film dan ook wat saai. Met name in een zich te lang voortslepende passage waarin Bowie’s karakter terugblikt op zijn verleden is nogal taaie kost. Niet alleen komt deze flashback nogal irrelevant over, ook in de uitwerking er van schiet Oshima te kort.

De terugblik belicht de stroeve relatie van Celliers en zijn jongere broer. Vreemd genoeg zien we een piepjong kereltje het (homoseksuele) broertje spelen, terwijl de rol van de jonge Celliers door Bowie gespeeld wordt. En ja, daar is hij echt veel te oud voor. Het komt zeer ridicuul over om Bowie in het uniform van een schooljongetje te zien terwijl het duidelijk zichtbaar is dat hij de dertig al gepasseerd is. Tel daarbij op dat het acteerwerk van het kindacteurtje dat Bowie’s broer speelt zeer pover is en je snapt dat de scène afbreuk doet aan de film in zijn geheel. En dat is jammer.

Laat je niet afschrikken door bovenstaand kritiekpunt, want ‘Merry Christmas Mr. Lawrence’ is een bijzondere en gevoelige film over een thema dat nog steeds actueel is. Mensen die wel eens iets anders willen zien dan de doorsnee soldatenkost kunnen deze film gerust eens uitproberen. Deze productie gunt de kijker een heel andere blik op het fenomeen oorlog. Oshima heeft een mooie film gemaakt die ten onrechte onderbelicht is gebleven.

Frank v.d. Ven

Waardering: 4

Bioscooprelease: 9 juni 1983