Millennium Actress-Sennen joyû (2001)

Regie: Satoshi Kon | 87 minuten | drama, animatie | Originele stemmencast: Miyoko Shôji, Mami Koyama, Fumiko Orikasa, Shôzô Îzuka, Shouko Tsuda, Hirotaka Suzuoki, Hisako Kyôda, Kan Tokumaru, Tomie Kataoke, Masamichi Sato, Masaya Onosaka, Masane Tsukayama, Kôichi Yamadera, Takkô Ishimori, Regina Reagan

“Rosebud”. Dit woord was in ‘Citizen Kane’ de aanleiding voor een grootse zoektocht naar het leven van Charles Foster Kane, en zijn dierbaarste herinnering. In ‘Millennium Actress’ zit een soortgelijk mechanisme. Dit keer gaat het om een sleutel die bestemd is voor “het belangrijkste dat er bestaat”, zoals zijn eigenaar, een knappe jonge revolutionair, aan het verliefde schoolmeisje Chiyoko uitlegt. Het ding blijkt onder andere (ook) een figuurlijke sleutel te zijn. Eentje die de deur naar de herinneringen van de inmiddels bejaarde actrice Chiyoko Fujiwara opent.

Tachibana neemt de sleutel mee wanneer hij Chiyoko interviewt, tot grote vreugde van de oude, maar nog alleszins acceptabel uitziende vrouw. Ze kan nu weer teruggaan naar haar kindertijd, en haar hele leven opnieuw meemaken, samen met de documentairemakers. Dit laatste gebeurt vrij letterlijk, aangezien we Tachibana en zijn cameraman voortdurend in de herinneringen van Chiyoko zien verschijnen. Wanneer Chiyoko als klein meisje bij haar moeder thuis door een producent als actrice wordt gerekruteerd, zien we de twee filmmakers er ook bij zitten, op de bank er tegenover, om alles vast te leggen met hun camera. In het begin observeren ze alleen en kunnen we als kijker nog wel de rationalisering maken dat ze er in feite louter in gedachten bijzijn, terwijl ze luisteren naar de verhalen van de oude vrouw. Maar wanneer Tachibana tijdens een chaotische treinreis daadwerkelijk ingrijpt in de vertelling door Chiyoko voor gevaar te behoeden, wat hij later nog veelvuldig zal doen, beginnen realiteit en fantasie (van verteller en toehoorder) toch danig door elkaar heen te lopen. We gaan hoe langer hoe meer beseffen dat deze herinneringen niet per se de werkelijkheid voorstellen, als wel een (deels) gefantaseerde werkelijkheid.

‘Millennium Actress’ heeft verschillende lagen, en laat deze tegelijk of afgewisseld naar voren komen, hierdoor een waar mozaïek vormend. In de basis is de film een liefdesverhaal. Alle belangrijke gebeurtenissen in het leven van Chiyoko hebben één onderliggende motivatie: de zoektocht naar de jongen zonder naam, die Chiyoko op een bewuste dag letterlijk tegen het lijf loopt. Hij wordt achterna gezeten door de politie en zij helpt hem direct en is op slag verliefd. Ze komt alleen van hem te weten dat hij schildert en woont in een gebied waar het in de winter compleet wit is. Hij belooft haar een keer uit te nodigen wanneer hij zijn schilderij af heeft. Maar voor ze lang met elkaar hebben kunnen spreken, moet hij alweer weg. Hij moet zijn strijdende makkers helpen in Mantsjoerije en de politie zit hem op de hielen. Hij verliest zijn sleutel echter, en Chiyoko heeft hierdoor een mooi excuus om hem op te gaan zoeken. Ze accepteert het aanbod om als actrice te gaan werken, omdat haar was verteld dat ze zouden gaan opnemen in Mantsjoerije, en begint aan haar zoektocht naar de liefde van haar leven; een zoektocht die ook de rest van haar leven in beslag zou nemen.

De film is ook een ode aan de Japanse cinema. Het ene moment bevinden we ons in een film over Geisha’s, en het volgende moment zijn we verwikkeld in heftige strijd met samurai-strijders. Zo zien we Chiyoko met haar moeder nog om de tafel zitten (op tatamimatjes) in een tableau dat doet denken aan de films van Ozu – met mamlief die duidelijk maakt dat het nu wel eens tijd wordt dat haar dochter in het huwelijk treedt – en even later moet ze zich snel uit de voeten maken voor een naderende Godzilla. Voor filmliefhebbers is het een feest van herkenning. De snel wisselende scènes en tijdvakken komen soms simpelweg voort uit het spelen met de letterlijke filmopnames van Chiyoko binnen de film en soms door haar eigen fantasieën of dik aangezette herinneringen. Er zit ook een mooie wisselwerking in de film tussen haar acteerwerk op haar sets en haar leven daarbuiten, waarbij haar scènes vaak doorgaan waar haar echte leven ophoudt, of het opnieuw verwoordt. Dit zorgt voor grappige overgangen, zoals wanneer ze op de boot naar Mantsjoerije aan haar medeacteurs moet uitleggen dat ze de man waar ze naar op zoek is niet eens van naam kent. Wanneer ze lachen reageert ze met: “Maar ik hou van hem!”. Echter, ze draagt nu ineens andere kleding en zit niet meer op de boot. Al snel merken we als kijker dat ze aan het acteren is op een set aan wal. Het interessante is, dat ze door haar eigen dromen en gebeurtenissen intenser kan acteren, en dat dit acteren weer een ideale manier is om juist deze dromen, opnieuw of zo sterk mogelijk, te beleven. Cinema wordt hierdoor voor haar zo wezenlijk en emotioneel als het leven zelf.

‘Millennium Actress’ fungeert ook als een bescheiden historisch document, waarbij we verschillende oorlogen en opstanden passeren die in de geschiedenis van Japan hebben plaatsgevonden. Meestal passeren we deze vrij letterlijk, en op een prachtig visuele manier, zoals wanneer een jonge Chiyoko zich langs een monochroom afgebeelde achtergrond van marcherende soldaten en juichende burgers beweegt. Of wanneer ze, zittende in een Victoriaans uitziende koets, tussen kleurrijke voor- en achtergronden rijdt van veldslagen en pittoreske omgevingen.

Maar de film is nog veel meer. Niet in de laatste plaats is het een liefdesgedicht aan de cinema zelf, aan het acteurschap, en actrices in het bijzonder, die niet zelden worden afgeschreven wanneer een bepaalde leeftijd is gepasseerd. Regisseur Satoshi Kon, die eerder hoge ogen gooide met de anime ‘Perfect Blue’, laat een sterke affiniteit zien voor zijn heldin. Vooral het sluitstuk van de film laat een mooie warmte zien voor deze vrouw en bezorgt haar een meer dan waardig afscheid. Helaas missen we deze warmte en betrokkenheid te veel in de rest van de film. Er had wat meer tijd genomen kunnen worden, temidden van alle hectiek en visuele pracht, om de kijker beter te laten voelen wat er in Satoshi omgaat.

Zo tragisch als het verhaal misschien mag lijken, zo aandoenlijk en hoopvol is het tegelijkertijd. ‘Millennium Actress’ laat, net als Tim Burtons ‘Big Fish’, zien dat dromen, en het gebruiken van je verbeelding niet slechts toegestaan zijn, maar een mensenleven verrijken en zelfs zin kunnen geven.

Bart Rietvink