More Than Honey (2012)

Regie: Markus Imhoof | 96 minuten | documentaire

“Als de bijen van de aardbodem verdwijnen, heeft de mens nog maar vier jaar te gaan.” Was getekend Albert Einstein, waarschijnlijk een van de grootste wetenschappers die de geschiedenis heeft voortgebracht. Hoewel het volledige waarheidsgehalte van die uitspraak nog wel met wat twijfels omgeven is, staat het buiten kijf dat bijen primair verantwoordelijk zijn voor de bestuiving van ongelooflijk veel wilde planten en door de mens genuttigde voedselgewassen. De nijvere insecten worden vooral geassocieerd met de productie van de door een groot deel van de mensheid begeerde en mierzoete lekkernij honing, maar bestuiven ook de meeste planten die de vruchten en groenten leveren die deel uitmaken van onze dagelijkse diëten.

Maar het gaat niet bepaald goed met de meeste bijenpopulaties. Overal ter wereld sterven of verdwijnen de laatste jaren massaal bijenvolkeren, een fenomeen dat inmiddels bekendstaat als colony collapse disorder. Er zijn al diverse oorzaken aangedragen voor de teloorgang van mondiale bijenpopulaties zoals de parasitaire varroamijt, het gebruik van bepaalde pesticiden (die aantoonbaar de hersenen van bijen op een negatieve manier beïnvloeden en het afweersysteem van de insecten verzwakken), virussen, schimmels en de intensivering van de moderne landbouw en bijenhouderij. Toch ontbreekt een eenduidig oordeel en houden veel wetenschappers het vooral op een opeenstapeling van alle bovengenoemde factoren.

Als telg uit een rasecht imkergeslacht duikt de Zwitserse filmmaker Markus Imhoof in ‘More Than Honey’ diep in het leven van de bij en de moderne imkerij. De openingsscène plaatst de kijker meteen in een bijenkorf en laat van heel dichtbij zien hoe mooi deze insecten vanuit een macroperspectief wel niet kunnen zijn. Als de camera uitzoomt, tekent de krioelende massa zich fraai af tegen de achtergrond van groene, bloemrijke Alpenweiden en deels besneeuwde bergtoppen. Dit is de romantiek van de traditionele imkerij, een ambacht dat de nadruk legt op kleinschaligheid en een directe band tussen de imker en de natuur. Des te groter is het contrast als we de Atlantische Oceaan oversteken en in de Verenigde Staten terechtkomen. Hier zijn de imkerij en de bestuiving van grote boomgaarden door bijen gewoon big business en puur commerciële aangelegenheden die vooral gericht zijn op winstmaximalisatie. Van een emotionele band tussen de bijenhouder en zijn volkeren is amper nog sprake. De ‘industriële’ imkers reizen ook met hun volkeren het hele land door, een gegeven dat de geografische verspreiding van ziekten en parasieten natuurlijk op niet te onderschatten wijze in de hand werkt. Hoewel Imhoof zelden of nooit de belerende schoolmeester wil spelen die alle wijsheid in pacht heeft omtrent de wereldwijde ineenstorting van bosjes bijenvolkeren, laat hij af en toe wel subtiel doorschemeren waar zijns inziens het probleem ligt. In die zin is ‘More Than Honey’ wel een enigszins opiniërende documentaire, maar drukt de persoonlijke visie van de maker geen overdreven expliciete stempel op de film.

Wat ‘More Than Honey’ zeer fascinerend maakt, is het gebruik van een opmerkelijke filmtechniek die het universum van de bij heel dicht bij de belevingswereld van de kijker brengt. Opnamen vanuit de korf, de bevruchting van een koningin, werksters en darren in volle vlucht, een varroamijt die zich aan een bij hecht of een individu dat bijna bezwijkt aan een dosis landbouwgif die neerdaalt op de bloem waar het insect zich tegoed aan doet, het zijn allemaal momenten die je beleeft alsof je er als een insect letterlijk middenin staat. Wetenschappelijke proeven laten bovendien zien dat zelfs anatomisch en evolutionair redelijk eenvoudige creaturen als bijen in staat zijn om bewuste beslissingen te nemen en de gevolgen van hun handelingen in de toekomst vooraf kunnen afwegen. Neem bijvoorbeeld de bijendans: de snelheid en de manier waarop de bijen hun achterste bewegen, levert andere bijen informatie op over de ligging van foerageerplekken in de buurt van de korf. Toch volgen bijen niet altijd blind deze signalen, maar bepalen ze zelfstandig welke eetplek ze uiteindelijk opzoeken.

Dankzij de weloverwogen toonzetting en de mooie filmbeelden slaagt ‘More Than Honey’ grotendeels in zijn opzet: laten zien hoe belangrijk bijen in ecologisch opzicht zijn en aandacht vragen voor hun lot door de kijker deelgenoot te maken van het leven en de schoonheid van bijen. Een minpuntje is misschien dat er voor de wat meer ingewijde toeschouwer weinig nieuwe dingen aan bod komen over de mogelijke oorzaken van de zich wereldwijd massaal voltrekkende bijensterfte. Maar verder is ‘More Than Honey’ zonder meer een belangwekkende documentaire die een nog vaak onderschat probleem op kundige wijze aansnijdt en voor een breed publiek toegankelijk maakt.

Frank Heinen

Waardering: 4

Bioscooprelease: 18 april 2013
DVD-release: 17 september 2013