Never Be Boring: Billy Wilder – Du sollst nicht langweilen: Billy Wilder (2017)
Regie: Jascha Hannover, André Schäfer | 90 minuten | documentaire | Met: Mario Adorf, Paul Diamond, Dick Guttman, William Holden, Rudolf John, Marthe Keller, Jack Lemmon, Charles Matthau, Todd Purdum, George Schlatter, Volker Schlöndorff, Armgard Seegers-Karasek, Claudius Seidl, Billy Wilder
‘Ik ben de enige regisseur die twee films maakte met Marilyn Monroe. Vergeet die Oscars, ik verdien een presidentiële onderscheiding!’ Billy Wilder (1906-2002) stond niet alleen bekend om zijn fantastische films, maar ook om zijn messcherpe gevoel voor humor. Bovendien had hij een duidelijke mening over alles wat met films, scenario’s en regisseren te maken had en stak die nooit onder stoelen of banken. De in het voormalige Oostenrijk-Hongarije geboren Wilder was bij zijn geboorte al voorbestemd voor een grootse carrière aan de andere kant van de oceaan. Hij heette officieel weliswaar Samuel, maar zijn moeder was ooit in de VS geweest en was daar zo van onder de indruk geraakt, dat ze hem liefkozend Billy noemde. Kleine Billy ontwikkelde zich tot schrijver en journalist en trok al op jonge leeftijd naar Berlijn, waar hij voor de plaatselijke krant schreef en filmscenario’s schreef. In 1930 maakte hij met collega’s als Robert Siodmak en Fred Zinnemann – die later ook een succesvolle carrière in Hollywood zouden opbouwen – ‘Menschen am Sonntag’, en die film markeert het begin van een indrukwekkend lange carrière die maar liefst zes decennia zou bestrijken. In de televisiedocumentaire ‘Never Be Boring: Billy Wilder’ (2017) van de Duitse filmmakers Jascha Hannover en André Schäfer wordt uit de doeken gedaan wie Wilder was, wat zijn persoonlijkheid en werk kenmerkte en hoe hij zijn stempel heeft gedrukt op de moderne Amerikaanse cinema.
Vanwege het opkomende nazisme in Duitsland liet Wilder Berlijn voor wat het was. Via Parijs, waar hij het scenario schreef voor ‘Mauvaise Graine’ (1934), stak hij de Atlantische Oceaan over. Met reeds zo’n twintig verfilmde scenario’s op zijn naam was hij een ervaren rot, die al snel aan het werk kon in de VS. Hij had veel steun van anderen die vanuit Europa naar Amerika waren gevlucht, zoals Peter Lorre bij wie hij tijdelijk mocht inwonen. In die periode leerde hij razendsnel Engels, door sportwedstrijden te volgen via de radio. Regisseur Ernst Lubitsch hielp hem in het zadel, onder meer door hem te vragen het scenario voor ‘Ninotchka’ (1939) te schrijven. Wilder vormde in die tijd een tandem met Charles Brackett, want hij schreef liever samen met anderen. De twee leverden een aantal van de meest legendarische films af, waaronder ‘The Lost Weekend’ (1945) en ‘Sunset Boulevard’ (1950) – beide films leverden hen Oscars voor beste scenario op. Omdat hij vond dat andere regisseurs zijn werk te weinig eer aandeden, besloot hij vanaf 1942 zijn eigen scripts te gaan verfilmen. Naarmate zijn pen bijtender en cynischer werd, vervreemde Wilder van Brackett en werd I.A.L. Diamond zijn schrijfpartner. Met hem maakte hij onder meer de klassiekers ‘Some Like It Hot’ (1959) en ‘The Apartment’ (1960).
In ‘Never Be Boring’ komen mensen aan het woord die wilder goed kenden en/of met hem samenwerkten, zoals acteurs Mario Adorf en Marthe Keller (die overigens geen fijne herinneringen heeft aan haar samenwerking met Wilder voor de film ‘Fedora’ (1978)), regisseur Volker Schlöndorff, critici Rudolf John en Claudius Seidl, biografe Armgard Seegers-Karasek, producent George Schlatter en scenarioschrijver Paul Diamond, zoon van I.A.L. Diamond. Ze halen herinneringen op aan Wilder, die stellig van mening was dat het in film voor tachtig procent draait om het verhaal. Kunstzinnige shots vond hij onzin, die leiden de kijker alleen maar af. Scenario en dialogen, die maken een goede film, vond hij. Geen wonder dat zijn werk uitpuilt van de memorabele dialogen. Humor was zijn handelsmerk en Wilder was makkelijk in de omgang. Dat betekende echter niet dat hij makkelijk was om mee te werken. De grootste namen uit de Hollywoodgeschiedenis kreeg hij voor de camera: van Marilyn Monroe en Audrey Hepburn tot Humphrey Bogart en Gary Cooper en van Marlene Dietrich en Shirley MacLaine tot Jack Lemmon en James Cagney. Hij durfde hen rollen te geven die against character waren (oercynicus Bogart als een rasromanticus in ‘Sabrina’ (1954) bijvoorbeeld) of Hollywood kritisch onder de loep te nemen (zoals in ‘Sunset Boulevard’). Hij waagde zich aan uiteenlopende genres. Ook deinsde Wilder er niet voor terug de moraalridders die tussen pak ‘m beet 1935 en 1965 de dienst uitmaakten uit hun tent te lokken. Zijn cynische houding zou een rechtstreeks gevolg zijn van de Tweede Wereldoorlog. Zijn moeder, stiefvader en oma waren omgekomen in concentratiekampen en Wilder filmde op verzoek van de Amerikaanse overheid de bevrijding door de geallieerde troepen, in de hoop nog een glimp op te vangen van een familielid. Wat hij daar zag heeft hem voor het leven getekend en zijn werk sterk beïnvloed.
De ’talking heads’ in ‘Never Be Boring’ zijn het erover eens: Billy Wilder is een van de belangrijkste en invloedrijkste filmmakers van de eenentwintigste eeuw. Maar naast talloze loftuitingen is er ook ruimte voor een kritische noot. Van Marthe Keller bijvoorbeeld, die in feite miscast was en daar gedurende de opnamen van ‘Fedora’ tegenaan heeft moeten boksen. Maar Wilder zag ook niet in dat hij in de jaren zeventig over zijn houdbaarheidsdatum heen was. Was hij jonger geweest, had hij wellicht met zijn tijd mee kunnen gaan (als hij dat had gewild en gekund), maar omdat hij in 1971 al de pensioengerechtigde leeftijd bereikt had, zat dat er niet in. Het publiek van de jaren zeventig wilde Spielberg en Lucas, maar Wilder wist niet van ophouden. Zelfs na zijn laatste film (het geflopte ‘Buddy Buddy’ uit 1981 met Jack Lemmon en Walter Matthau) bleef hij in zijn piepkleine kantoortje schrijven aan nieuwe scripts. Het tekent de volharding van een man die koste wat het kost een succes wilde maken van zijn leven. Met een onsterfelijk oeuvre en talloze prijzen op de schouw, waaronder zes Oscars, is hem dat zeker gelukt! ‘Never Be Boring’ geeft een interessant inzicht in de man achter de filmmaker, zijn beweegredenen en zijn persoonlijkheid. Wilders nalatenschap wordt eer aangedaan, maar er is ook ruimte voor een kritische noot. Aanrader voor liefhebbers van het klassieke Hollywood!
Patricia Smagge
Waardering: 4