Nostalghia (1983)
Regie: Andrei Tarkovsky | 125 minuten | drama | Acteurs: Oleg Yankovskiy, Erland Josephson, Domiziana Giordano, Patrizia Terreno, Laura De Marchi, Delia Boccardo, Milena Vukotic, Raffaele Di Mario, Rate Furlan, Livio Galassi, Elena Magoia, Piero Vida
Al sinds de zeventiende eeuw, toen de term werd bedacht, wordt nostalgie gezien als een dubbelzijdig zwaard. Enerzijds kunnen herinneringen aan vroeger een gevoel van warmte en veiligheid geven. Tegelijkertijd zijn ze in staat daadwerkelijk fysiek te pijnigen. Maar bovenal is het verleden dat wordt teruggehaald een valse constructie van de hersenen, gemaakt om het leven mooier te maken dan het is. Wanneer iemand te lang blijft hangen in nostalgie raakt de werkelijkheid buitenspel. Warmte en veiligheid gaan over in een vurige verstikking. Een uitweg vinden, is moeilijk.
Andrei Tarkovski’s ‘Nostalghia’ brengt de Russische schrijver Andrei Gorchakov (Oleg Yankovskiy) ten tonele. Samen met zijn gids Eugenia (Domiziana Giordano) doorkruist hij Italië in een zoektocht naar inspiratie en zingeving. Echt vlotten wil het echter niet. De herinneringen en heimwee naar zijn thuisland maken hem het werken lastig. Om zich niet helemaal te verliezen in emotionele afleidingen houdt hij alles wat met Rusland te maken heeft op afstand. Tot ongenoegen van Eugenia, die haar liefde voor alles wat met hun gezamenlijke thuis te maken heeft niet onder banken of stoelen steekt. Als de twee op het spoor komen van de zonderlinge Domenico (Erland Josephson) raken hun overtuigingen compleet verstoord.
De nostalgische ontreddering van de personages wordt fraai en doeltreffend in beeld gebracht. Het openingsshot van het poëtische ‘Nostalghia’ laat een vrijwel stilstaand zwart-wit ogend beeld zien van een landelijk buitenverblijf. Het tafereel oogt alsof de tijd er is stil blijven staan. In de daaropvolgende scènes komt er langzaam aan wat kleur in het beeld. Alsof het verleden stapsgewijs plaats maakt voor het heden. Echt kleurrijk wil de film echter niet worden, de geschiedenis laat zich niet zomaar uitwissen.
Dat gevoel wordt mede versterkt door de vele mistvorming en neerslag die over de decors neerdaalt. Het gebrek aan focus dat daar uit voortkomt geeft een dromerig effect die de werkelijkheid andermaal op afstand zet. De subtiele belichting, een hoofdpersonage doet het denken aan de herfstmiddagen in Moskou, draagt daar eveneens aan mee. Het tempo ligt uitermate laag, de cameravoering is al even traag. De tijd is een noodzakelijk kwaad dat het verleden, ondanks alle nostalgische tegenwerking, langzaam opslokt.
Dat de personages zich niet zonder slag of stoot aan de tijd overgeven, blijkt uit de vele symboliek in ‘Nostalghia’. Zo zijn er regelmatig deuren en poorten te zien, waarin de eenzame personages hun metaforische reis in de tijd proberen te maken. De doorgangen worden daarbij vrijwel altijd in het midden van het beeld geportretteerd, als een volmaakt beeld van symmetrie. Maar wie goed kijkt, ziet talloze doelbewuste oneffenheden. De perfectie perceptie van vroeger is tegelijkertijd een besmeurde perceptie. Uit het illusionair droombeeld van het verleden ontstaat een plek van gelukzalige gevangenschap.
Wouter Los
Waardering: 4
Bioscooprelease: 22 maart 1984