One Flew Over the Cuckoo’s Nest (1975)

Regie: Milos Forman | 133 minuten | drama | Acteurs: Jack Nicholson, Louise Fletcher, William Redfield, Michael Berryman, Peter Brocco, Dean R. Brooks, Danny DeVito, Christopher Lloyd, Will Sampson, Sydney Lassick, Brad Dourif, Vincent Schiavelli, Scatman Crothers 

Het komt niet vaak voor dat een film bij de jaarlijkse Oscaruitreiking alle belangrijke prijzen wegkaapt. Slechts drie films kregen dat voor elkaar. In 1935 won ‘It Happened One Night’ (1934) de prijzen voor beste acteur in een hoofdrol, beste actrice in een hoofdrol, beste regie, beste script en beste film. In 1976 deed ‘One Flew over the Cuckoo’s Nest’ (1976) hetzelfde. Dat huzarenstukje zou later, bij de Oscaruitreiking in 1992, nog herhaald worden door ‘The Silence of the Lambs’ (1991). Deze drie films mogen zich dus met recht klassiekers noemen. ‘One Flew over the Cuckoo’s Nest’ had hét grote project van Kirk Douglas moeten worden. Hij bezat al jaren de rechten, maar tegen de tijd dat de film dan eindelijk gemaakt zou worden, vond hij zichzelf te oud. Een andere Douglas ging uiteindelijk wél met de eer strijken, Kirks zoon Michael – toen 33 – verdiende zijn eerste Oscar voor deze film. Niet als acteur, maar als producent.

De Tsjechische regisseur Milos Forman maakte met ‘One Flew over the Cuckoo’s Nest’ zijn eerste Amerikaanse film. Later zou hij nog naam maken met alom bejubelde films als ‘Amadeus’ (1984) en ‘Man on the Moon’ (1999). ‘One Flew over the Cuckoo’s Nest’ is gebaseerd op het gelijknamige boek van Ken Kesey, dat hij schreef naar aanleiding van zijn ervaringen als werknemer in een Californisch veteranenziekenhuis. Jack Nicholson speelt Randall Patrick McMurphy, een rebelse kruimeldief die veroordeeld wordt wegens ontucht met een minderjarige. Omdat hij liever niet naar de gevangenis wil, doet hij zich voor als geestelijk gestoorde waarna hij in een psychiatrische inrichting wordt geplaatst voor rehabilitatie. In de inrichting krijgt McMurphy niet alleen te maken met zijn gestoorde medepatiënten, maar ook met de sadistische verpleegster Ratched, die met een stoïcijnse en kille zelfverzekerdheid de scepter zwaait over haar afdeling. Het duurt niet lang of oproerkraaier McMurphy organiseert samen met zijn nieuwe vrienden een opstand tegen haar.

De film werd gemaakt in de jaren zeventig, maar het verhaal speelt zich af in 1963. McMurphy verpersoonlijkt die vrije jaren zestig. Hij is een vrije geest die zijn eigen gang gaat en zich van niets en niemand wat aantrekt. Van autoriteit moet hij al helemaal niets hebben, daarom ligt hij binnen de kortste keren in de clinch met Ratched. De zuster is niet gewend om tegengas te krijgen en weet zich geen raad met de rebelse McMurphy. Haar onaantastbaarheid wordt aangetast. Bij de uitreiking van de Oscar aan Louise Fletcher – van wie we na deze film niet veel bijzonders meer hebben gezien – worden de nodige vraagtekens geplaatst. De actrice zet de kille, harde Ratched echter prima neer. Verschillende topactrices als Faye Dunaway, Jane Fonda, Ellen Burstyn en Anne Bancroft wezen de rol af. Fletcher schoof in en maakte direct haar meest memorabele film ooit. De verwijzingen naar regisseur Formans eigen achtergrond – hij vertrok uit het communistische Tsjechoslowakije omdat hij het vertikte zich te conformeren aan het socialistische systeem – zijn zonneklaar. Logisch dat Forman zich aangesproken voelde tot Keseys boek (dat overigens vanuit het perspectief van Chief Bromden (Will Sampson) verteld wordt en niet vanuit het oogpunt van McMurphy).

Forman leverde een baanbrekende, hypnotiserende en menselijke film af boordevol excentrieke personages. Vooral de scènes waarin Nicholson zich mengt tussen zijn verknipte medepatiënten maken indruk. ‘One Flew over the Cuckoo’s Nest’ was een springplank voor jonge, veelbelovende acteurs. Zo zijn een jonge Danny DeVito, Christopher Lloyd en een voor een Oscar genomineerde Brad Dourif te zien in kleinere rollen. Ook de opvallende karakteracteurs Vincent Schiavelli en Michael Berryman zijn te herkennen tussen de patiënten. Forman zoekt de komische momenten zorgvuldig uit, in kleine, alledaagse scènes. Zo kan samen een kaartje (proberen te) leggen of het kijken naar een sportwedstrijd op tv al voor veel hilariteit zorgen. De personages komen in dat soort scènes tot leven. ‘One Flew over the Cuckoo’s Nest’ is een film die van alle kanten klopt. Het script, het acteerwerk, de regie, de sfeer; stuk voor stuk elementen die elkaars effect versterken. ‘One Flew over the Cuckoo’s Nest’ is buitengewoon onderhoudend, zonder afbreuk te doen aan de boodschap van regisseur Forman. Wie deze klassieker nog niet gezien heeft doet er goed aan dat snel te doen, want dit is een film die je gezien móet hebben!

Patricia Smagge

Waardering: 5

Bioscooprelease: 15 april 1976
Re-release in bioscoop: 23 juni 2011