Portret van Anton Adriaan Mussert (1968)
Regie: Paul Verhoeven | 50 minuten | documentaire
In 1943 waren honderd duizend Nederlanders lid van de NSB, de Nationaal Socialistische Beweging. Dertienduizend mannen maakten deel uit van de WA, de Wehr Afdeling van de NSB. Dertig duizend Nederlanders namen dienst bij de SS, de Schutz Staffe. Twintigduizend van hen gingen naar het Oostfront. Tienduizend van hen sneuvelden.”. Dit zijn enkele, niet zulke plezierige feiten die aan het begin van Verhoevens spraakmakende documentaire over NSB-leider Anton Adriaan Mussert, aan de kijker worden gepresenteerd. Verhoeven is in de loop der jaren bekend geworden als iemand die de controverse niet schuwt, en het is in deze documentaire dat we de filmische beginselen van de op deze manier gedefinieerde persoon kunnen waarnemen.
De benadering alleen al dat Verhoeven naar verschillende kanten wilde kijken, en werkelijk wilde nagaan wie Mussert was, of liever: hoe hij geworden is tot “wat” hij was, ging er bij sommigen niet in. Dit is moeilijk te verteren voor diegenen die het mens zijn van dit soort figuren het liefst onder tafel schuiven, aangezien iedere verbintenis die wij zelf met zo’n persoon zouden kunnen hebben, ondenkbaar is. Daarom is het maar het beste om uit te gaan van het pure Kwaad, om zo dit soort onwenselijke figuren zo ver mogelijk bij ons vandaan te houden. Maar toch heeft hij gewoon ergens op school gezeten, en vrienden en familie gehad die hem waardeerden. Hij heeft dromen gekend en frustraties. Verhoeven laat alles aan bod komen in zijn documentaire, een buitengewoon uitgebalanceerd relaas over het leven van Mussert en de sociale krachten, externe gebeurtenissen, en persoonlijke ambities die hem hebben gemaakt tot de verguisde persoon waar Nederland mee bekend is.
Ook al keurt Verhoeven hiermee geenszins het gedrag van Mussert goed, het is al genoeg om de persoon Mussert als zodanig te benaderen om tegenstand te creëren. De documentaire mocht dan ook niet direct uitgezonden worden op televisie. De VPRO was van mening dat er te weinig balans in de film zat en eiste van Verhoeven dat hij nog wat beelden van concentratiekampen erin stopte. Nadat dit verzoek was ingewilligd, mocht de film in 1970, twee jaar na dato, alsnog uitgezonden worden.
Interessant is dat Mussert veroordeeld en terechtgesteld is als landverrader, terwijl hij juist altijd zo prat ging op het nationale gevoel, en op kwam voor het Nederlandse belang wanneer dit in het geding dreigde te komen. Zijn werk voor Hitler, die hij overigens beschrijft als een profeet en als door God gezonden om Europa te redden, verklaart hij dan ook als noodzakelijk kwaad. Hij had de misvatting dat Nederland een onafhankelijke rol zou kunnen blijven vervullen binnen een Duitse statenbond. Ook interessant is het om de ex-oostfrontstrijders zonder blikken of blozen aan het woord te zien. Ze hebben voor Hitler gestreden tegen de (Russische) communisten aan het oostfront, maar staan nog steeds oprecht achter hun daden en Musserts filosofie.
Het einde van de film is, opvallend genoeg, te vergelijken met het einde van ‘Zwartboek’. Ook in deze documentaire wordt er namelijk getoond wat er met de landverraders en NSB-ers werd gedaan door de mensen op de straat, toen de oorlog afgelopen was. Koppen werden kaalgeschoren, vernederende bordjes om de nek gehangen, en men moest letterlijk door de knieën. Deze documentaire laat Nederlanders, net als in ‘Zwartboek’, kennis maken met de want minder florissante kantjes van “onze” participatie en gedrag in de oorlog. grijstinten dus, in plaats van een comfortabel zwart en wit.
Bart Rietvink