Ratcatcher (1999)

Regie: Lynne Ramsay | 94 minuten | drama | Acteurs: Tommy Flanagan, Mandy Matthews, William Eadie, Michelle Stewart, Lynne Ramsay Jr., Leanne Mullen, John Miller, Jackie Quinn, James Ramsay, Anne McLean, Craig Bonar, Andrew McKenna, Mick Maharg, James Montgomery, Thomas McTaggart, Stewart Gordon, Stephen Sloan, Molly Innes

Meteen al bij haar debuut viel de Britse filmmaakster Lynne Ramsay op vanwege haar eigenzinnige aanpak. Ze deinst er niet voor terug om de meedogenloze realiteit van het leven te tonen, zonder daar direct een oordeel over te vellen, maar ze pakt het anders aan dan bijvoorbeeld haar landgenoten Ken Loach en Mike Leigh. Waar zij sociaalmaatschappelijke thema’s als armoede en onrecht rechttoe-rechtaan en zonder opsmuk vertellen, hanteert Ramsay een meer poëtische, verstilde vertelstijl. Ze is een intuïtieve beelddenker en gebruikt minder dialoog, maar meer beeldtaal en muziek om haar werelden te creëren. In haar, vooral in haar thuisland, veelgeprezen eerste lange speelfilm ‘Ratcatcher’ uit 1999 schetst ze een dromerig beeld van een 12-jarige jongen die opgroeit in een van de armste wijken van Glasgow. Een hard en wreed leven, waaraan het maar moeilijk ontsnappen is. De volwassenen lijken hun hoop op beter al naast zich neer te hebben gelegd, de jeugd mag nog stilletjes dromen. De lyrische beeldtaal waar Ramsay haar kijker in onderdompelt, maakt het er voor haar personages niet minder troosteloos of onontkoombaar op. Al is het in ‘Ratcatcher’ een dunne lijn waar ze op balanceert. Want gaat al die aandacht voor verstild, poëtisch beeld niet iets teveel ten koste van het verhaal?

‘Ratcatcher’ speelt zich af in de stad en tijd waarin Ramsay zelf ook opgroeide: het Glasgow van 1973. In de armste wijken van de Schotse stad vind je zo’n beetje de meest erbarmelijke leefomstandigheden van heel West-Europa. Huizen zonder fatsoenlijke toiletten, ligbad of warmwatervoorziening. Hoewel de stad werk maakt van een groot herontwikkelingsprogramma en bouwt aan nieuwe, moderne wooncomplexen, zit er niet echt vaart in. Als dan ook de vuilnismannen besluiten te gaan staken, stapelt het vuil zich op in de wijken. Ratten kruipen rond en vormen een nieuwe dreiging voor de gezondheid van de inwoners. Onder die omstandigheden moet de 12-jarige James Gillespie (debutant William Eadie) zien op te groeien. Voor het gezin, dat naast James bestaat uit zijn alcoholistische vader George (Tommy Flanagan), zijn zorgzame maar afgematte moeder Anne (Mandy Matthews) en twee onverschillige zusjes, is het afwachten tot zij eindelijk mogen verhuizen naar een betere buurt. Maar de jonge James worstelt ook met een groot geheim: hij voelt zich schuldig om de dood van zijn vriendje Ryan, die onlangs is verdronken in het smerige kanaal dat langs de wijk loopt. Hij had in moeten grijpen, hulp moeten roepen. Maar hij deed niets. Omdat er verder niemand anders bij was, denkt James dat niemand weet dat hij erbij was toen Ryan in het water viel.

Terwijl James zich terugtrekt in zijn eigen wereldje en moet zien te accepteren dat hij schuld heeft aan de dood van zijn vriend, wat hem nog schuwer en eenzamer maakt dan hij al is, volgen we hem terwijl hij uitstapjes maakt naar de bouwplaats waar hij hopelijk ooit komt te wonen. Tussen de half afgebouwde huizen droomt hij van een beter leven. Vol ontzag staart hij uit een keukenraam, waar eindeloos veel korenaren door de wind heen en weer worden gewiegd. Typerend voor de symboliek waarmee Ramsay haar film vol heeft gestopt, is de scène waarin hij door dat raam klimt, de vrijheid tegemoet. Ook bij Margaret Anne (Leanne Mullen), een meisje dat net iets ouder is dan hij, vindt James afleiding. Margaret Anne wordt lastiggevallen en misbruikt door een plaatselijke jeugdbende, voor haar is de vriendschap met James ook fijn omdat ze daar dan even niet aan hoeft te denken.

De symboliek in ‘Ratcatcher’ werkt het ene moment beter dan het andere. Het gevoel van vrijheid dat de korenvelden James geven, komt het krachtigst over. Vooral omdat ze de eenzaamheid van de jongen nog maar eens extra benadrukken. Bij de scènes waarin de muis van James’ vriendje Kenny aan zijn staart aan een ballon worden gebonden, waarna hij door de lucht zweeft, zorgen voor een dubbel gevoel. Dierenmishandeling kun je alleen maar verwerpelijk vinden. Maar dat de muis uiteindelijk doorzweeft tot aan de maan, waar hem een aangename verrassing wacht, tovert dan weer een glimlach op je gezicht. Het beeld is ook hoopgevend voor James zelf. De jonge William Eadie levert een sterk debuut af als de schichtige jongen die in een isolement raakt omdat zijn ouders bezig zijn met overleven en hij zijn vriendjes niet in vertrouwen durft te nemen wat betreft zijn schuldgevoelens. Ramsay is goed geslaagd in het tonen van armoede door de ogen van een puber, maar het is jammer dat het verhaal niet wat meer om het lijf heeft en ze geen duidelijkere boodschap heeft om te verkondigen. Daardoor blijft ‘Ratcatcher’ hangen in mooie, dromerige beelden die niet dieper rijken dan wat ze zijn.

Patricia Smagge

Waardering: 3

Bioscooprelease: 27 april 2000
Speciale vertoning: Britain’s Brightest, De films van Andrea Arnold & Lynne Ramsay, Eye Film Instituut, 1 december 2023 — 3 januari 2024