Shadow of the Holy Book – Pyhän kirjan varjo (2007)

Regie: Arto Halonen | 90 minuten | documentaire | Met: Arto Halonen, Kevin Frazier

In ‘Shadow of the Holy Book’ staat, zoals in veel politiek geëngageerde documentaires, een dictatuur centraal. Ook het onderzoek naar de betrokkenheid van westerse bedrijven bij die dictatuur maakt deze documentaire niet echt uniek. Toch is ‘Shadow of the Holy Book’ een documentaire die opvalt, en daardoor de moeite waard is. Dat ligt grotendeels aan de specifieke dictatuur die in deze documentaire onder de loep wordt genomen: die van president Niyazov van Turkmenistan. Deze dictatuur is namelijk een van de meest megalomane dictaturen die er momenteel zijn. Alle clichés die er te bedenken zijn gelden voor deze dictatuur: Turkmenistan is een ware ‘big brother’ samenleving waarin alles ter meerdere eer en glorie van Turkmenbashi (‘leider der Turkmenen’: een eretitel die Niyazov voor zichzelf instelde) gebeurt. Zelfs na Niyazovs plotselinge dood (eind 2006) staat zijn dictatuur nog fier overeind, met een opvolger die in uiterlijk en gedrag sprekend op zijn voorganger lijkt.

Het meest potsierlijke en tegelijk meest effectieve machtsmiddel van Niyazov was de Ruhnama, een boek met gedragsregels, verhalen, gedichten, mythes en religieuze voorschriften. Geschreven door… u raadt het al.

‘Shadow of the Holy Book’ gaat in op de persoonscultus rond Niyazov en meer specifiek op de cultus rond de Ruhnama, het ‘heilige boek’ waarnaar de titel verwijst en waarvan zelfs een gigantisch standbeeld staat in Turkmenistans hoofdstad Azgabat.

Dit boek blijkt namelijk de sleutel te zijn voor westerse bedrijven die een graantje willen meepikken van Turkmenistans haast onuitputtelijke economische bronnen, met name de grote olievoorraad. Voor bedrijven die zorgen voor een vertaling van het werk in hun eigen taal gaan namelijk alle deuren open om mee te doen aan lucratieve projecten, zoals het bouwen van spuuglelijke gebouwen of grondstofwinning en -import.

Reden voor Valtonen en diens compagnon Kevin Frazier om te proberen uit te zoeken wat die bedrijven ertoe beweegt om zodoende mee te werken aan de instandhouding van een dictatuur die op grote schaal mensenrechten schendt en democratische ontwikkelingen met harde hand de kop indrukt. Het gevolg is een oppositie die machteloos in ballingschap zit, en misschien wel net zo erg: een dictator die goede sier kan maken met de grote ‘internationale interesse’ voor diens meesterwerk.

De twee journalisten doen dat onderzoek op een ontwapenend naïeve manier: ze bellen gewoon de bedrijven op en vragen waarom ze dit doen. Het is een methode waarmee ze natuurlijk niet bij de hoogste bazen van die bedrijven komen, maar hun aanhoudendheid leidt toch tot heel wat informatie. Zo blijkt een Turkse zakenman, Ahmet Celik, in feite de tweede man van Turkmenistan te zijn en bezit hij zelfs lange tijd een ministerspost in Niyazovs kabinet, hoewel hij niet eens de Turkmeense nationaliteit heeft. Celik blijkt een beslissende stem te hebben in zo’n beetje alle economische investeringen in het land, waardoor het land letterlijk afhankelijk is geworden van hem.

Ook de pogingen om in contact te komen met het Franse bedrijf Bouygues lopen op niets uit, maar ondertussen wordt duidelijk hoe het bedrijf de schoenen likt van Niyazov om maar betrokken te kunnen zijn bij lucratieve projecten.

Naast het in kaart brengen van de diverse bedrijven worden er in ‘Shadow of the Holy Book’ diverse andere betrokkenen geïnterviewd: machteloze dissidenten, waaronder ex-ministers, die niet veel meer kunnen doen dan oproepen tot democratisering en het maken van satirische animatiefilmpjes op internet, en ex-werknemers van bedrijven die investeren in Turkmenistan. Aan het einde van de documentaire wordt er zelfs een directeur van een Fins bedrijf bereid gevonden om geïnterviewd te worden. Zijn bedrijf was al bezig met de vertaling van de Ruhnama in het Fins, toen het op z’n schreden terugkeerde omdat het inzag dat het moreel eigenlijk niet te verantwoorden was.

Het zijn de welkome afwisselingen in een documentaire die het volledig moet hebben van het toch wel bizarre onderwerp. Filmtechnisch en journalistiek valt er namelijk niet echt veel te genieten van deze documentaire, hoewel de naïeve houding van de makers wel ontwapenend werkt.

De kracht van ‘Shadow of the Holy Book’ ligt echter vooral in het onderwerp zelf: het feit dat deze dictatuur met z’n rare boek niet een verzinsel is, maar écht bestaat, en dat grote westerse bedrijven willens en wetens bijdragen aan de instandhouding van dit surrealistische systeem. Het zou bijna grappig zijn als het niet echt waar was.

Daniël Brandsema