Skammen – Shame (1968)

Regie: Ingmar Bergman | 100 minuten | drama | Acteurs: Liv Ullmann, Max von Sydow, Sigge Fürst, Gunnar Björnstrand, Birgitta Valberg, Hans Alfredson, Ingvar Kjellson, Frank Sundström, Ulf Johansson, Vilgot Sjöman, Bengt Eklund, Gösta Prüzelius, Willy Peters, Barbro Hiort af Ornäs, Agda Helin, Ellika Mann, Rune Lindström, Axel Düberg, Lars Amble, Per Berglund, Jan Bergman, Karl-Arne Bergman, Lilian Carlsson, Gregor Dahlman, Nils Fogeby, Karl-Axel Forssberg, Åke Jörnfalk, Eivor Kullberg, Monica Lindberg, Stig Lindberg, Frej Lindqvist, Raymond Lundberg, Börje Lundh, Brita Öberg, Georg Skarstedt, Björn Thambert, Nils Whiten, Brian Wikström

Ingmar Bergman overleed in de zomer van 2007 op 89-jarige leeftijd in zijn huis op het Zweedse eiland Fårö, waar hij een groot deel van zijn leven woonde. Want hoewel hij geboren was in de stad Uppsala, was het Fårö waar zijn hart lag. In de jaren zestig nam Bergman ook een aantal van zijn films op zijn geliefde eiland op. Daarvan is ‘Skammen’ (1968) wellicht de beste, hoewel de vermaarde regisseur daar zelf anders over dacht. In zijn boek ‘Images: My Life in Film’ verklaarde hij namelijk dat hij helemaal niet zo te spreken was over ‘Skammen’. Hij vond het scenario niet goed in balans en oordeelde dat hij te veel hooi op zijn vork had genomen door te denken dat hij een complex fenomeen als oorlog in een film van slechts honderd minuten zou kunnen vangen. ‘Skammen’ toont het verwoestende effect dat oorlog heeft op een echtpaar, gespeeld door twee van Bergmans favoriete acteurs, Liv Ullmann en Max von Sydow.

Zij spelen Jan en Eva Rosenberg, een getrouwd stel dat op een eiland is gaan wonen, op de vlucht voor de oorlog. Welke oorlog dit is, tussen wie de strijd gaat en waar het zich allemaal afspeelt, wordt niet duidelijk gemaakt maar eigenlijk is dat ook niet relevant. Hoe wel hun liefde wat getemperd is, blijven ze toch bij elkaar. Ooit waren ze gevierde muzikanten, maar die tijd hebben ze noodgedwongen achter zich moeten laten. Ze hebben zich afgesloten voor de schermutselingen van buitenaf door op het dunbevolkte eiland te gaan wonen. Ze zijn veelal letterlijk van de buitenwereld afgesloten, want hun radio weigert regelmatig dienst – net als hun auto. Jan en Eva’s gezapige leventje op het platteland – waar ze groente en fruit telen en kippen houden – wordt flink heen en weer geschut wanneer de oorlog hen bijhaalt en het eiland wordt gebombardeerd. De onzekere omstandigheden dwingen hen ertoe op een andere manier naar hun relatie te kijken. Eva maakt zich ernstige zorgen over hun overlevingskansen, ook met het oog op haar kinderwens. Jan blijft stug volhouden dat de oorlog wel overwaait. Maar nu de oorlog zo dichtbij is gekomen, belanden ze er middenin. Of ze nu willen of niet.

Laat het maar aan Ingmar Bergman over om een portret te schetsen van een echtpaar dat hun veilige, vertrouwde leventje noodgedwongen vaarwel moet zeggen en in een beangstigende nieuwe omgeving terechtkomt waar ze voor het blok komen te staan. Ze worden gedwongen eerlijk te zijn tegen zichzelf en tegen elkaar. Bergman legt het met zijn psychologische, sociale en emotionele inzicht messcherp vast. Eva besluit toe te geven aan de seksuele driften van een kolonel (Gunnar Björnstrand), in de hoop haar leven (en dat van Jan) veilig te stellen. Zodra Jan dit ontdekt voelt hij zich gekrenkt in zijn trots en speelt hij op zijn eigen manier een spel om zijn hachje te redden. Bergman laat de oorlog op zijn breedst (geweld, dood en verraad) als op het meest intieme en persoonlijke vlak terugkeren, waardoor de verschrikkingen ineens heel tastbaar worden. De willekeur van de oorlog wordt ook nog maar weer eens onderstreept.

Max von Sydow en Liv Ullmann zijn bijzonder op dreef in deze film. Met beide acteurs werkte Bergman graag: met Von Sydow maakte hij dertien films, met Ullmann – met wie hij ook een relatie had en een kind kreeg – tien. Het meest beangstigende van hun werk in ‘Skammen’ is dat ze ‘gewone’ mensen neerzetten. Mensen zonder specifieke politieke kleur, die geen kant durven of willen kiezen maar gewoon hun leven willen leiden. Maar als simpele burger word je in oorlogstijd veelal gedwongen een bepaalde richting op te gaan. Die machteloosheid maken Ullmann en Von Sydow bijzonder goed voelbaar. Minstens zo goed als het acteerwerk is het camerawerk van Bergmans trouwe compagnon Sven Nykvist, vol indringende close-ups maar minstens zo effectief in de afstandsshots van het in brand staande eiland, de zwartgeblakerde landschappen en tanks en vliegtuigen die als donkere dreigingen ineens opdoemen.

Het thema van ‘Skammen’ is ook nu nog bijzonder actueel. De machteloosheid van de gewone burger tijdens een oorlog, waar dan ook ter wereld en in elke willekeurige tijdsperiode, is herkenbaar. ‘Skammen’ is grimmig en loodzwaar – humor is ver te zoeken, evenals een sprankje hoop – maar nog steeds beangstigend relevant. Een simpel, sober en diepgravend sociaalpsychologisch drama dat de gruwelen van de oorlog maar weer eens in een nieuw, indringend daglicht zet.

Patricia Smagge