Soundtrack to a Coup d’Etat (2024)
Regie: Johan Grimonprez | 150 minuten | documentaire | Met: Louis Armstrong, Nina Simone, Miles Davis, Malcolm X, Fidel Castro, Dwight D. Eisenhower, Duke Ellington, Dag Hammarskjöld, Nikita Khrushchev, Gamal Abdel Nasser, Mobutu Sese Seko, Leonid Brezhnev, Patrice Lumumba, Andrée Blouin, Joseph Kasavubu
Met een luide en flitsende knal genaamd ‘Soundtrack to a Coup d’Etat’, keert de Belgische (beelden)kunstenaar Johan Grimonprez terug op het toneel der documentaires. Bekend om zijn kritische blik op media, corruptie en propaganda, vormt dit intrigerend en aangrijpend staaltje onderzoek en regie misschien wel zijn beste werk. Ditmaal neemt hij, aan de hand van enorm veel audiovisueel bronmateriaal zoveel onderwerken onder de loep: de wandaden en effecten van kolonialisme; de Congocrisis, met als apotheose de moord op de democratisch verkozen eerste premier Patrice Lumumba; de geopolitieke spelletjes van de Koude Oorlog en de plompe en lollige Nikita Krushchev die er niet vies van was om al eens op tafel te kloppen. Wat echter de rode draad vormt door dit meesterwerk, is de schoonheid van jazz en hoe die schoonheid kon dienen als instrument.
In de woelige jaren 50 en 60 van de vorige eeuw veranderde de compositie van de internationale orde aan een hoog tempo: interne bewegingen stelde de oude structuren en concepten in vraag, nieuwe landen – vooral in Afrika en Azië – ontstonden nadat zij het imperiale en koloniale juk van zich afsmeten, terwijl anderen weigerden om verwikkeld te geraken in de tweestrijd tussen de Verenigde Staten van Amerika en de Sovjet-Unie door de Non-alignment movement op te richten. Een van de zovelen was Congo, een land dat vocht voor zijn onafhankelijkheid van Belgisch kolonialisme en imperialisme, dat al snel werd weggezet door de westerse mogendheden als de zoveelste pion of het schaakbord van de Koude Oorlog. Onder leiding van Lumumba, die door de Amerikaanse en Belgische politieke top werd bestempeld als ‘communist’ en ‘stoorzender’, werd Congo onafhankelijk op 30 juni 1960. Een bijzondere man, die een voorbeeld werd voor activisten als Macolm X en steun ontving van Cuba’s Fidel Casto en Ghana’s Kwame Nkrumah. Het was echter van korte duur, want zes maanden na de onafhankelijkheid werd Lumumba door allerlei externe machinaties op koelbloedige wijze geëlimineerd.
Het afwisselend gebruik van archiefbeelden, citaten, interviews, audiofragmenten en teksten, samen met Grimonprez’ strakke montage, die een subtiel maar krachtig gevoel van vervreemding creërt, maakt deze docu bijzonder. Niet alleen krijgt de kijker aan een hoog tempo een hoop informatie rechtstreeks geïnjecteerd in zijn/haar/hun ogen dankzij de fantastische combinatie van prachtige beelden en muziek, het zet ook aan tot gedachtenprikkelende bedenkingen over de manier waarop media en muziek ons (culturele) wereldbeeld (ver)vormen; om René Magritte te parafraseren: ‘het is niet omdat er een pijp is afgebeeld, dat het ook een pijp is’. Terwijl op de achtergrond de ene jazzlegende na de andere passeert – denk aan namen als John Coltrane, Louis Armstrong en Nina Simone – wordt de pijnlijke realiteit getoond, waarbij veel van de ‘uitstappen’ die deze artiesten als ‘ambassadeurs’ ondernomen naar Afrikaanse landen, in feite CIA dekmantels waren of pogingen om de harten van Afrikanen te winnen. Een interessante parallel deed zich eerder voor, ook in Congo – toen nog Zaïre – in de sportwereld, met de bokswedstrijd tussen Mohammed Ali en George Foreman.
‘Soundtrack to a Coup d’Etat’ is zowel onthullend als aangrijpend, en toont aan hoe gemakkelijk het is om met enkele audiovisuele elementen politieke sentimenten te manipuleren en verdraaien. De Koude Oorlog mocht dan wel ‘koud’ zijn, de strijd om narratieven was gloeiend heet. Hierdoor heerst er een sinistere ondertoon, waarvan een regisseur als Oliver Stone enkel van zou smullen. De documentaire doet er goed aan om de verschillende invalshoeken en perspectieven duidelijk tegenover elkaar te plaatsen, waardoor het transparant en toegankelijk is. Op deze manier ontstaat er een narratief dat tegelijkertijd kritisch is, zonder moralistisch te worden, wat ruimte laat voor eigen interpretaties.
Grimonprez heeft met ‘Soundtrack to a Coup d’Etat’ een kunstwerk gemaakt, waar jazz en geschiedschrijving worden samengesmolten tot ongekende hoogten. Met andere woorden, eentje die hij kan toevoegen aan zijn inmiddels indrukwekkende repertoire. De documentaire vraagt om reflectie over de rol van politiek en media in het verspreiden van macht en invloed, iets dat in huidige tijden van misinformatie relevanter is dan ooit. Daarnaast slaagt Grimonprez er in om een belangrijke les te verwerken in zijn werk: dat verleden, heden en toekomst verbonden zijn in elkaar; hetzij in de vorm van een iPhone. ‘Soundtrack to a Coup d’Etat’ is een meesterlijke mix van documentaire, geschiedenis en kritiek. Eentje die weliswaar iets korter mocht, maar de kijker uitdaagt om vragen te stellen bij wat hij zowel op als achter het scherm ziet verschijnen.
Nick Majchrowicz
Waardering: 4.5
Bioscooprelease: 21 november 2024