Stalker (1979)
Regie: Andrei Tarkovsky | 163 minuten | drama, science fiction | Acteurs: Aleksandr Kaydanovskiy, Alisa Freyndlikh, Anatoly Solonitsin, Nikolay Grinko
Het lastige van ongrijpbare klassiekers bespreken is dat je altijd het risico loopt om als mosterd na de maaltijd te komen. Want zie maar eens iets zinnigs te zeggen over een film waar talloze knappe koppen zich al decennialang het hoofd over buigen. Als recensent moet je dan zo arrogant zijn om te denken dat mensen alsnog op je mening zitten te wachten. Maar wat als een film zich simpelweg niet in woorden laat vangen, maar draait om een gevoel van bedwelming waarvoor woorden te kort schieten? Als een hallucinatie die je heel langzaam moet verwerken? Dan krijg je een recensie van Andrei Tarkovsky’s ‘Stalker’.
We starten in een vies en vervallen decor, vermoedelijk Rusland in de nabije toekomst. Een mysterieuze gids genaamd Stalker ontmoet een nieuwsgierige wetenschapper en een weemoedige schrijver om hen te begeleiden naar de ‘Zone’, een hermetisch afgesloten gebied waar zaken als ratio en verstand niet langer gelden. Nadat diverse onderzoekers en soldaten niet terugkeerden toen zij deze plek onderzochten, heeft de staat besloten dit gebied volledig van de buitenwereld af te sluiten. Het onverklaarbare laat zich immers niet onderzoeken.
In deze Zone zou zich een kamer bevinden waarin de mens geconfronteerd wordt met zijn diepste angsten, maar waar tegelijkertijd je grootste verlangens tot wasdom kunnen komen. Tegenover de smerige industriële achtergrond in het begin van de film, openbaart de Zone zich als een plek met bloedmooie natuur; voor Tarkovsky reden om meer kleur toe te laten. De drie personages banen zich vervolgens een weg door de wonderlijke natuur, continu op hun hoede voor de volstrekt ongrijpbare regels die gelden in de Zone.
‘Stalker’ laat zich waarschijnlijk het best omschrijven als een klassieker waar velen van gehoord hebben, maar die weinigen daadwerkelijk hebben gezien. Zoals een boek dat iedereen in de kast heeft staan, maar nooit gelezen heeft: zo zou je ‘Stalker’ ook kunnen zien. Niet zo vreemd ook: toegankelijkheid is hier niet het toverwoord. Tarkovsky geeft de kijker alle ruimte om zélf conclusies te trekken en interpretaties te vormen van het geheel. Het raadselachtige van de menselijke ziel laat zich immers niet vangen in antwoorden. ‘Stalker’ is dan ook vooral een spirituele zoektocht naar het ultieme existentiële vraagstuk: wat betekent het om mens te zijn? In de Zone leer je je diepste verlangens en grootste angsten kennen en is het onmogelijk om aan je innerlijke worstelingen te ontsnappen.
Bijna veertig jaar na dato is ‘Stalker’ immer ongeëvenaard. Een filmmaker van vergelijkbare orde als Tarkovsky heeft zich sindsdien zelden aangediend. Weinig regisseurs hebben een dergelijk mystieke sfeer weten te bereiken die Tarkovsky voor zichzelf én zijn film heeft opgeworpen. Wat dat betreft is het productieproces rondom ‘Stalker’ wellicht nog meer omgeven van mysterie dan de film zelf. Veel betrokkenen bij ‘Stalker’ overleden vrij snel na het maken van de film, vermoedelijk omdat de leefomstandigheden op de sets zeer ongezond waren. Denk aan een opnamelocatie in Estland nabij een chemische fabriek die giftige vloeistoffen lekte. Tarkovsky stierf zeven jaar na het maken van de film aan longkanker, die zich vermoedelijk in hem nestelde tijdens de opnames. In dat licht wordt die ‘Zone’ nog net wat angstaanjagender.
Zeker een jongere generatie zal in ‘Stalker’ vermoedelijk veel gelijkenissen zien met het recente ‘Annihilation’ van Alex Garland, een film die in bijna elke vezel schatplichtig is aan Tarkovsky. Toch blijft ‘Stalker’ een relatief ongeëvenaard fenomeen: een film zonder actie, buitenaardse wezens of effectbejag. Alles draait in ‘Stalker’ om het innerlijke en het filosofische.
Ingmar Bergman zei ooit over ‘Stalker’ dat de film als een ‘kamer is die hij altijd binnen wilde gaan’. ‘Stalker’ is hallucinerend, ongrijpbaar en poëtisch. Ervaringscinema pur sang, waar geen 4DX tegenop kan. Tarkovsky stelde zelf immers ooit dat de Zone een metafoor zou zijn voor de bioscoop: een wereld vol bijzondere regels waarin je diepste dromen en verlangens werkelijkheid kunnen worden.
Bloedmooi gefilmd, angstaanjagend beklemmend en een ongeëvenaarde kijk op de vraag wat het betekent om mens te zijn. Lang? Zeker. Traag? Absoluut. Een must see? Wat denk je zelf? ‘Stalker’ is een klassieker die ieder zichzelf respecterend filmliefhebber, ondanks het feit dat de film volstrekt ontoegankelijk en compleet ongrijpbaar is, absoluut gezien moet hebben.
Alex Mazereeuw
Waardering: 5
Bioscooprelease: 17 april 1980
Bioscooprelease: 4 oktober 2018 (gerestaureerde versie)
VOD-release: 12 maart 2019
DVD- en blu-ray-release: 12 maart 2019
DVD- en blu-ray-release: 8 oktober 2019 (Andrei Tarkovsky Collection – Digitally Restored and Remastered Edition)