State Funeral (2019)

Regie: Sergei Loznitsa | 135 minuten | documentaire

Wat als een machtig despoot van het grootste land ter wereld sterft? De Sovjet-Unie hield zijn adem in op 5 maart 1953. Ellenlange stoeten aan mensen strompelden langs Jozef Stalins grafkist op het Rode Plein in Moskou en talloze communistische comités organiseerden massabijeenkomsten bij beeltenissen van de oud heerser door heel het land. Van Stalingrad tot aan Vladivostok stonden cameramensen klaar om de laatste eer voor de rode tsaar op celluloid te vereeuwigen. De hele Sovjet-Unie bewoog voor hem toen hij leefde. Bij zijn dood stond het hele rijk stil. Althans, als je de Lets-Nederlandse documentaire productie ‘State Funeral’ mag geloven. Je kijkt hier namelijk ook naar een weloverwogen selectie van oude filmpropaganda die gelijke tred hield met de persoonlijkheidscultus rondom Stalin.

Zo’n 65 jaar later heeft Oekraïens regisseur Sergey Loznitsa, ook verantwoordelijk voor bijzondere filmproducties als ‘Donbass’ (2018), ‘Gentle Creature’ (2017) en ‘In the Fog’ (2012), beeldmateriaal van Stalins wake en de dagen van rouw erna opgedoken uit staatsarchieven. Vervolgens heeft hij samen met editor Danielius Kokanauskis de beelden geredigeerd naar een vloeiend lopende montage van twee uur en een kwartier. De restauratie van de beelden alleen al moet een monsterklus zijn geweest. Zeker als je op de aftiteling het aantal mensen telt dat heeft gewerkt aan het vastleggen van deze grootste nationale gebeurtenis.

Loznitsa’s project is de noeste arbeid in de archieven meer dan waard geweest. ‘State Funeral’ is overweldigend, absurd, pompeus, statig en soms hypnotiserend. Het is een merkwaardige mix van grandeur en treurnis doorspekt met universele beelden van rouw over de dood van een staatsman, die vaderfiguur was voor velen. In dit geval van het meest wrede soort. Daarnaast is de documentairefilm niet alleen van groot cultuurhistorisch belang maar vertoont het ook op wrange wijze de esthetische schoonheid van staatspropaganda. Er zitten adembenemende beelden in ‘State Funeral’, van ontroerende close-ups van de multi-etnische bevolking tot aan panoramische beelden van het immense Sovjetrijk. Bovendien wisselen de beelden af en toe zonder pardon tussen kleur en zwart-wit.

Hoewel er veel herhaling zit in ‘State Funeral’, kun je talloze curieuze details ontdekken. Aan het begin zie je een groepje potige Sovjetmannen de grafkist met Stalin erin op ietwat stuntelige wijze dragen. Het zou zomaar kunnen dat de kist uit hun handen glipt en pardoes de grote Stalin (hij droeg onder andere extra dikke schoenzolen om groter te lijken) als een zoutzak naar de grond glijdt. In de massa bevinden zich niet alleen trieste mensen, maar ook spelende kinderen of mensen met een nauwelijks onderdrukte vrolijke uitdrukking op hun gelaat. Daarnaast vertoont de soundtrack opvallende details. Er denderen grote speeches voorbij die je met ideologische-politieke taaie taal bijna in slaap wiegen. Hier klinken de communistische beloften al als een gruwelijke grap. Ook bizar is de opsomming van Stalins doodsoorzaken. Tot in detail galmt deze informatie via publieke geluidspalen, over de radio en in de filmzalen door heel het Sovjetrijk.

Dat gerommel met de kist in ‘State Funeral’ had ook een scène kunnen zijn in het satirische ‘The Death of Stalin’ (Armando Iannucci, 2017). Deze film biedt een blik achter de politieke schermen tijdens deze roerige tijd voor het Sovjetregime. Iannuci’s film staat bol van de fictieve ingrepen. Echter, hoe hoog is het fictieve gehalte in ‘State Funeral’? Lotznitsa’s productie is in de basis een montage van niet zulke onschuldige archiefbeelden. Deze beelden dienden namelijk ook als staatspropaganda ter bevordering van nationalisme. Hoeveel meer beeldmateriaal is er nog? En welke keuzes hebben Loznitsa en Kokanauskis daarbij gemaakt? Dat Jozef Vissarionovich Stalin overleden is, staat feitelijk als een huis, maar de hele heisa er rond heen? De verering van Stalin was immers tijdens zijn regeerperiode al alomtegenwoordig in de Sovjet-Unie en een niet te onderschatten onderdeel van de zittende macht.

Behalve een tekst aan het einde over Stalins nalatenschap als de camera’s niet draaiden, is het opmerkelijk dat ‘State Funeral’ weinig historische context biedt. Het aantal mensen die direct en indirect zijn omgekomen door zijn regime loopt in de miljoenen. Hoewel de precieze aantallen wel altijd voer voor discussie zullen blijven, kan niet ontkend worden dat Stalin aan het roer stond van een moorddadige en hebzuchtige bestuurderskliek. Zelfs zijn opvolger Nikita Chroesjtsjov, absoluut geen lieverdje (zie ook ‘Dear Comrades’ van Andrei Konchalovsky, 2020, en ‘The Courier’ van Dominic Cooke, 2020), gaf al rekenschap af van deze afschuwelijke regeerperiode. Daarnaast verbood Chroesjtsjov de verering van zijn voorganger en liet hij Stalins lichaam uit het Mausoleum, waar ook Lenin lag, weghalen in 1961.

Roy van Landschoot

Waardering: 4

Bioscooprelease: 7 oktober 2021
Speciale vertoning: IDFA 2019