Sur l’Adamant (2023)

Recensie Sur l'Adamant CinemagazineRegie: Nicolas Philibert | 109 minuten | documentaire

In de documentaire ‘Sur l’Adamant’ wil Nicolas Philibert (1951) ons laten zien dat er nog plekken zijn waar verzet wordt geboden tegen de onderdrukking van het denken en van het gedrag van mensen met een psychiatrische beperking. Dat er nog plekken zijn waar de poëtische kant van de mens en de taal mag bestaan. Hij geeft ons een inkijkje in een gemeenschap waar afwijking de norm is en het normale bijzonder. Sinds 2010 komen op het schip de Adamant (het is niet echt een schip, meer een drijvend plateau op de Seine) elke dag breekbare mensen bij elkaar die een ding gemeen hebben, namelijk dat ‘gewoon’ functioneren in de maatschappij voor hen niet is weggelegd. Ze denken en doen anders dan de norm.

Het is een warm bad waar de bezoekers (ze slapen niet aan boord, het is een centrum voor dagbehandeling) elke dag iets leren, of het nu tellen met geld is (het opmaken van de kas van de bar), muziek, tekenen, vergaderen of de gesprekken na een filmavondje. Het zijn gewone dingen die voor deze mensen soms een enorme inspanning vormen of spanning met zich meebrengen. In kleine gesprekjes met de camera vertellen ze wat over een tekening of een lied en daarin vertellen ze iets over zichzelf. Soms lijkt het alsof ze iets over hun andere ik vertellen. Of zoals een van hen het uitdrukt: “Hier zijn acteurs die niet beseffen dat ze acteur zijn. Het is niet iets medisch, ze zijn acteur.” Ze kruipen als het ware in verschillende huiden deels om hun eigen psychische problematiek te verhullen, deels ook om die als waren ze buiksprekers naar buiten te brengen.

In ‘Sur l’Adamant’ is de staf aan boord vrijwel onzichtbaar. Pas aan het einde zien we sporen van ingrijpen door de staf als een van de aanwezigen graag zelf een danscursus zou willen geven. Dit wordt niet toegestaan.

Veel uitspraken die worden gedaan zijn van een ongeëvenaarde luciditeit. De helft van het transcript zou zomaar op tegeltjes kunnen. Je hart breekt als François zegt: ‘Sommige psychiaters en verpleegkundigen luisteren naar je. Dat is belangrijk.’ De zelfanalyse die ook blijkt uit de gesprekken is vaak zeer krachtig en to the point. Ook de opmerkingen over de noodzaak van het gebruik van de medicijnen die ongetwijfeld in grote hoeveelheden worden geslikt, geeft wel aan dat de meeste van de bevraagden een goed inzicht hebben in hun eigen situatie. De wens om soms te ontsnappen, of terug te keren, blijkt ook uit het gesprek over de mogelijkheid om gebruik te maken van een toverstokje waarmee je je kunt omtoveren in iemand anders … of in jezelf.

Het werk eindigt met het zicht op een mistige Seine. Een mist waarin de sterren van deze documentaire in figuurlijke zin een groot deel van hun leven doorbrengen. Een mist waarin de grenzen tussen normaal en niet-normaal vervagen. Overigens is het niet alleen bittere ernst, er wordt soms ook flink gelachen.

Dat ‘Sur l’Adamant’ in Berlijn de Gouden Beer kreeg was een verrassing omdat die zelden wordt uitgereikt aan een documentaire, maar als één documentaire de prijs verdiende was het deze wel. Philibert schoot meer dan 100 uur film aan boord (en deed dat voor een zeer groot deel alleen) en was zelf verantwoordelijk voor de video editing waarmee het eindproduct tot een kleine twee uur werd teruggebracht. ‘Sur l’Adamant’ is een werk in een genre dat Philibert eerder beoefend heeft (‘Être et avoir’, 2002) en waarop hij nog zal terugkomen, want blijkens een interview, is de film het eerste deel van een triptiek. Deel 2 is al geschoten en aan deel 3 wordt nog gewerkt. Wordt vervolgd ….

Ton IJlstra

Waardering: 4

Bioscooprelease: 4 januari 2024
Speciale vertoning: IDFA 2023
DVD-release: 17 april 2024