Sweet Dreams (2023)
Regie: Ena Sendijarević | 103 minuten | drama | Acteurs: Renée Soutendijk, Lisa Zweerman, Verdi Solaiman, Hans Dagelet, Peter Faber, Muhammad Khan, Bart Klever, Chris Nietvelt, Hayati Azis, Florian Myjer, Rio Kaj Den Haas
Jezelf elke jaar weer op de kaart zetten in festivalland Nederland is geen lichtzinnige opgave. Het Nederlands Filmfestival (NFF) probeert het deze keer met een openingsfilm (tevens de Nederlandse Oscar-inzending voor 2024) die weer eens stevig bonst op de deur van het slaperige, half waakzame nationale bewustzijn over het koloniale verleden. Het zeer vinnige en fraai geschoten ‘Sweet Dreams’ van regisseur Ena Sendijarević verkoopt allesbehalve zoete koek over wat Nederlanders deden in Indonesië tijdens de koloniale periode.
Rond 1900 beheert de meedogenloze Jan (Hans Dagelet) een suikerplantage op een afgelegen Indonesisch eiland. Jans plantage loopt op haar laatste benen en de werknemers staken weer eens. De plantagehouder spreekt er schande van. Onderwijl gaat hij met het zoontje van zijn concubine Siti (Hayati Azis), Kareltje, jagen voor het jaarlijkse feestfestijn (dat met een zeer toepasselijk shot opent) georganiseerd door zijn frigide vrouw Agathe (Renée Soutendijk). Nadat Jan na het feest zijn seksuele geneugtes bij Siti heeft vervuld, krijgt hij een toeval in het bijzijn van Agathe. Hoewel hun huwelijk al lang was verschrompeld, heerst er lichte paniek op de plantage nu de patriarch niet meer kan beslissen over het lot van het Indonesische domein in de familie.
Een wurgstrijd om Jans nalatenschap volgt. Zo druppelt de vervreemde zoon en platzak Cornelis (Florian Myjer) met zijn opgetutte en hoogzwangere vrouw, Josefien (Lisa Zweerman), het landhuis in den Oost binnen om te claimen wat hem toekomt. Het liefst verkoopt het jonge stel de boel, want wie wil er nu in de jungle leven? En dan nog eens al die onrust onder de lokale bevolking. Alleen dan hebben Cornelis en Josefien niet gerekend op moeders bokkige kant en dat vader in zijn testament volgens de bevriende predikant (Peter Faber, die bijna vijftig jaar geleden de hoofdrol speelde in Fons Rademakers verfilming van ‘Max Havelaar’) een sleutelrol heeft weggelegd voor Siti.
De tragiek van Agathe’s verbondenheid, onverschrokken gespeeld door Soutendijk, met het land dat zich rap van haar vervreemdt, Jans bittere afwijzing van zoon Cornelis en hoe die daar op zijn beurt weer mee omgaat (verkopen!) lopen dramaturgisch als een klokwerk. Alle radertjes stinken naar de rot van machtswellust en geldzucht, versterkt door de verzengende hitte. Dat de Nederlandse plantagehouders hun beste tijd hebben gehad voordat ze het zelf werkelijk doorhebben, zie je ook aan hoe de familie de verplante rijkdom en tradities tot in den treure proberen af te schermen van de in hun ogen onbeschaafde Indonesiërs. Orde en thee moeten heersen in de jungle!
De scherpzinnige Siti representeert deels het Indonesische perspectief. Haar wrekend antwoord op de machtsmisbruik van de buitenlandse meesters staat in bloed en in inkt, dat van Kareltje. De koloniale bastaard waarvan je nooit zeker weet of hij je liefheeft of klaarstaat om je neer te knallen, in dit geval twee uitersten in één persoon verenigt, met toespelingen naar ‘Oeroeg’ van Hella S. Haasse. Het lachen in het begin om de dwaze en gulzige Nederlanders zal je tegen het einde zijn vergaan.
Het satirische ‘Sweet Dreams’ is wel even wat anders dan vergelijkbare bittere afrekeningen met de vroegere koloniale ambities van Nederland, zoals ‘Max Havelaar’ (1976) en het ‘Platoon’–achtige ‘De Oost’ (Jim Taihuttu, 2020). Bij Sendijarevićs tweede langspeelfilm voelt het alsof de geest van de Taiwanese filmmaker Hou Hsiao-hsien, met name zijn puntigheid en dromerigheid, en de wellustige, kunstmatig aandoende tableaux vivants van Josef von Sternberg, elkaar op onheilige wijze hebben bevrucht. Bovendien is het met tandenknarsend plezier doorspekt met absurde (taal)humor en een pessimistisch mensbeeld die weinig onderdoen voor die van Alex van Warmerdam.
Hoewel het vierkant uitziende 4:3 beeldformaat historisch en symbolisch steekhoudend is, zijn de veelal indringende en weelderige beeldcomposities tegelijkertijd een knellend korset voor de film als geheel. De doelgerichte woede is meer dan begrijpelijk en invoelbaar, maar samen met de tropische hitte, die van het doek druipt, dreigt het bijna alles in beeld te verstikken. De barmhartige kanten van de personages krijgen weinig kans om te ademen waardoor de prachtig geschoten bittere dromen, net als de schamper belichte scènes, soms als een nachtkaars uit gaan. Door de onverzadigbare wil om met satire af te rekenen met enige vorm van nostalgie voor tempo doeloe (de tijd van vroeger, in de volksmond, de goede oude tijd), schiet Sendijarević haar doel enigszins voorbij. Of baadt de Europese kijker dan alsnog in een vorm van valse nostalgie voor die tijd? Echter, wat je hier verder ook van vindt, Sendijarević is zonder meer een zeer talentvolle filmmaker.
Roy van Landschoot
Waardering: 4
Speciale vertoning: Nederlands Film Festival 2023 (openingsfilm)
Bioscooprelease: 28 september 2023