The Birthday (2006)

Regie: Negin Kianfar, Daisy Mohr | 63 minuten | documentaire

Iran. De eerste associaties de meeste mensen bij dit land zullen hebben vallen ongetwijfeld in de categorieën ‘islam’ en ‘atoomprogramma’. ‘Plastische chirurgie’ zal niet in veel breinen naar boven komen. Gelukkig zijn er documentaires om ons op de hoogte te houden en nieuwe associaties te creëren. In 2005 was er al ‘Nose, Iranian Style’ van Mehrdad Oskouei, waarin de populariteit van de ‘nose-job’ in Iran werd getoond. Zo populair was (en is?) de ingreep daar dat vele jongeren met pleisters op hun neus lopen om een neusoperatie te veinzen. Spirituele leiders in deze documentaire zien de plastische chirurgie als hét teken dat jongeren zich nutteloos en leeg voelen. Nou is transseksualiteit onvermijdelijk verbonden met plastische chirurgie, maar dit onderwerp is vele malen complexer.

Bij transseksualiteit lijkt er sprake van het afbreken van de (zeker in Iran) stricte scheidslijnen tussen ‘man’ en ‘vrouw’. Echter, transseksualiteit verandert uiteindelijk zeer weinig aan de sociale conventies rond de twee seksen: men wil niet de rol van mannen en vrouwen in een maatschappij veranderen en zelfs niet de manier waarop mensen ‘sekse’ interpreteren. Transseksualiteit concentreert zich op het lichaam, men zit in het verkeerde lichaam dus alles wat moet gebeuren is het veranderen van dat lichaam. In een land waar homoseksuele uitingen levensgevaarlijk zijn lijkt transseksualiteit onbespreekbaar. Tot op zekere hoogte blijkt dat zo te zijn volgens ‘The Birthday’. Toch gaf imam Khomeini himself toestemming voor de eerste sex-change-operatie in Iran (in 2000). In de koran staat immers niets over transseksualiteit en een man die vrouw wil worden heeft daar alleen zichzelf mee, zolang hij zich maar niet feministisch gaat gedragen en zolang hij na zijn operatie maar wel voor een man als partner kiest.

In ‘The Birthday’ zien we twee man-vrouw-transseksuelen (mannen die zich vrouw voelen en zich tot vrouw laten opereren; Saye en Mustafa) en één vrouw-man-transseksueel (Afshin). De titel slaat op Mustafa, die we voor zijn operatie als man de kaarsjes op zijn taart uit zien blazen en na haar operatie als Mahtab (met moeite) de kaarsjes op haar taart uit zien blazen. Vooral Mahtabs vader heeft er moeite mee zijn zoon in een dochter te zien veranderen, hij zegt er alles voor over te hebben om zijn zoon in een echte man te veranderen. Mahtabs moeder lijkt er ietsje minder moeite mee te hebben: als haar nieuwe dochter maar een sluier zal dragen en de familie niet zal beschamen. Maar, zegt ze, de positie van vrouwen is lastiger, hij zou er beter aan doen een man te blijven. Vanuit meerdere kanten krijgen we die boodschap: een dochter kan haar familie beschamen, vrouwen hebben minder kans succesvol te zijn, vrouwen kunnen ’s nachts niet over straat. Vrouw-man-transseksueel Afshin zal het volgens haar broer na de operatie makkelijker hebben dan haar partner (een mooie man-vrouw-transseksueel), omdat een man minder problemen oplevert voor de familie. Een imam vertelt verder dat men de rechten krijgt van het ‘nieuwe’ geslacht, Afshin zal dus ook een grotere erfenis krijgen na haar operatie tot man. Twee weken na de operatie krijgt men een vers identiteitsbewijs.

Dit soort vreemde regels in een conservatieve maatschappij zijn erg interessant om te horen, maar ‘The Birthday’ concentreert zich op de persoonlijke verhalen. Zowel Mahtab als Saye vertellen hoe moeilijk het is een identiteit te vormen als je noch man noch vrouw bent. Beide hadden liever een gewoon leven met een gezinnetje gewild. Het ontroerendste moment in de documentaire is als Mahtab een klein blond popje over het haar strijkt en zachtjes huilt. Ze is een schande voor haar ouders en haar droom om moeder te worden zal nooit uitkomen.

Goed afgerond worden de verhalen van deze mensen niet. We komen via een tekstje in beeld te weten dat Mahtab meerdere mislukte operaties heeft ondergaan en dat Saye naar Turkije ging, maar over het hoe en waarom hiervan krijgen we niets te horen. Een andere kleine tegenvaller is de slechte kwaliteit van de beelden (vooral in het begin), dit is duidelijk handheld-werk. Het onderwerp maakt hier de documentaire: de interviewer heeft deze mensen zover gekregen dat ze zich bloot geven en wat ontstaat is een intiem portret van twee zeer ongebruikelijke stelletjes in een vijandige maatschappij.

Emy Koopman