The Iron Giant – De IJzeren Reus (1999)

Regie: Brad Bird | 86 minuten | actie, drama, animatie, komedie, avontuur, fantasie, science fiction | Originele stemmencast: Jennifer Aniston, Harry Connick Jr., Vin Diesel, James Gammon, Cloris Leachman, Christopher McDonald, John Mahoney, Eli Marienthal, M. Emmet Walsh, Mary Kay Bergman, Ollie Johnston, Jack Angel, Michael Bird, Devon Cole Borisoff, Rodger Bumpass

Het beeld van de (Westerse) animatiewereld is een beetje eenzijdig aan het worden. Fox, Dreamworks, en Disney doen allemaal hun best, maar het blijkt toch keer op keer slechts één studio te zijn die continu op lovende kritieken kan bogen, en waarbij de critici elkaar verdringen in hun gebruik van superlatieven. We hebben het natuurlijk over Pixar, de studio die sinds ‘Toy Story’ (1995) niet meer weg te denken is uit de bioscopen en steeds opnieuw de standaard lijkt te bepalen voor de animatiekunst. Toch is ook Pixar niet altijd zaligmakend. Ja, de animatie is vaak adembenemend, en de uitgangspunten zijn doorgaans origineel, maar de verhalen zijn meestal erg conventioneel en rechtlijnig en de karakteriseringen laten de laatste tijd ook wel eens te wensen over. Het alweer uit 1999 stammende ‘The Iron Giant’, een film gemaakt door de latere Pixar-regisseur Brad Bird (‘Ratatouille’, ‘The Incredibles’), laat zien dat flitsende, gedetailleerde animatie geen vereiste is voor een geslaagde film, en dat interessante, ontwikkelde personages, boeiende thematiek, en een avontuurlijk verhaal de belangrijkste ingrediënten zijn bij het maken van een topfilm.

Want ‘The Iron Giant’, een schandalig genoeg nauwelijks bekende animatiefilm, is niets minder dan een topfilm. De structuur zal al redelijk snel bekend voorkomen, net als verschillende verhaalelementen, maar de uitwerking van de aansprekende personages, hun onderlinge band, en het centrale avontuur is zo excellent, dat je als kijker echt meeleeft met Hogarth en opgaat in zijn belevenissen. De film heeft vele invloeden – ‘The Day the Earth Stood Still’, ‘Dr. Strangelove’, ‘The Terminator 2’, ‘King Kong’, en natuurlijk ‘E.T.’ – en heeft verschillende lagen en tonen. Toch komt het als een volkomen organisch geheel over. Wat vooral beklijft, en moet beklijven, is de belevingswereld van de jongen Hogarth, die, zoals zoveel kinderen, een levendige fantasie heeft en van avonturen droomt. Hij is een fan van science fictionfilms en kan het niet geloven wanneer hij zelf ook in zo’n verhaal terechtkomt. Hij is buiten zinnen wanneer hij de reuzenrobot uit de titel in het bos ontdekt. “Dit is de grootste ontdekking sinds… televisie of zo!” schreeuwt hij uit, terwijl hij als een dolle in de rondte springt. Natuurlijk is het niet allemaal “fun and games”. De robot moet grote hoeveelheden metaal eten, hij moet uit het zicht van zijn moeder blijven, en belangrijker, hij mag niet door de overheid ontdekt worden, die hem meteen zal zien als een bedreiging en tot vernietiging zal overgaan van de ijzeren lobbes. Hogarth moet dus alle zeilen, en al zijn vernuft bijzetten om de veiligheid van de reus te garanderen. Daarnaast blijkt dat hij zijn nieuwe vriend niet alleen kan gebruiken voor spelletjes, maar dat hij het ding/de entiteit allerlei belangrijke gedragsregels bij zal moeten brengen, aangezien de robot totaal geen kennis heeft van de menselijke natuur. De robot is als een onbeschreven blad. Als een klein kind. Maar dan wel één met een enorme kracht en macht. Een kracht die hij ten goede of ten slechte kan gebruiken. Hogarth leert hem in een schattige scène in de schuur, met verschillende stripboeken ter illustratie, dat hij Superman maar als voorbeeld moet nemen. Die stortte immers ook – net als de robot – neer op aarde en gebruikte zijn enorme kracht om mensen te helpen.

Niet alleen heeft Hogarth dus een aanstekelijke persoonlijkheid als speels kind, hij maakt tijdens het verloop van de film ook nog eens een ontwikkeling door. Hij moet in korte tijd volwassen worden en min of meer een vaderrol innemen ten opzichte van de robot. Een rol die in zijn eigen huishouden niet vervuld wordt (zijn moeder is alleenstaand). Het gaat zó ver dat hij, in een ontroerende scène, met de robot over leven en dood en het mogelijke bestaan van een ziel praat. Maar het gaat hier niet om een storende omslag in karakter. Hogarth blijft altijd een kind, die als het even kan tijd maakt voor lol en grappen, maar die gedwongen wordt dieper over sommige dingen na te denken omdat hij het aan een ander moet uitleggen.

Hoe anders verloopt het in een film als het alom geprezen ‘Up’, waarin, na een hoopvolle proloog, de oude man in de rest van de film slechts twee condities lijkt te hebben: die van een chagrijnig kereltje, dat zich niets van de wereld om zich heen aantrekt, en die van een hopeloze romanticus die zijn overleden vrouw een laatste eer wil bewijzen. In Pixars ‘Wall-E’ verliep het niet veel beter. Na een andermaal geïnspireerde openingssequentie, verzandde die film in een betrekkelijk saaie zoektocht, met als enige emotie en motivatie van Wall-E, de liefde voor de mooie Eve-robot.

‘The Iron Giant’ is wat realistischer in zijn karakteriseringen wat de betrokkenheid van de kijker zeer ten goede komt. Vriendschap en liefde staan ook hier centraal, maar er wordt gelukkig niet op opzichtige wijze op knoppen gedrukt om een traan bij de toeschouwer los te peuteren. Tegelijkertijd worden emoties ook niet geschuwd en zou het zomaar kunnen dat deze de kijker soms de baas worden. Zoals in de scène – die doet denken aan het einde van ‘Terminator 2’ – waarin de robot met gevaar voor eigen leven zijn vrije wil gebruikt om het leven van Hogarth en zijn geliefden te redden van een nucleaire inslag.  Jazeker, een nucleaire inslag. ‘The Iron Giant’ is geen simpel kinderverhaaltje. Het speelt zich af in de jaren vijftig waarin paranoia en angst voor een nucleaire dreiging hoogtij vierden in de wereld, en zeker in Amerika. De neergestorte reus wordt lange tijd aangezien voor de Russische Sputnik, of een of ander communistisch wapen. Feit is dat er geen risico genomen mag worden en de filosofie uit die andere Koude Oorlog-satire, ‘Dr. Strangelove’, gebezigd dient te worden: “Eerst schieten, dan vragen stellen.” De sfeer uit die tijd wordt goed gevat door de paranoïde burgers en commercials waarin kinderen werd geadviseerd om ineengedoken onder tafels te gaan zitten in een geval van een nucleaire aanval. En dat de slechterik een karikatuur is, is hier net zo min problematisch voor de maatschappijkritiek als in Kubricks meesterwerk. Een vet aangezette schurk is bovendien zo ongeveer een vereiste in familie-entertainment.

Want ondanks dramatiek en politieke, maatschappijkritische lagen, blijft ‘The Iron Giant’ gewoon een erg vermakelijke avonturenfilm over de vriendschap tussen een kleine jongen en een grote ruimterobot. Volwassenen maar zeker ook kinderen zullen zich uitstekend vermaken met dit veelzijdige kunstwerkje. De film kent vele registers. Naast dramatiek en tragiek is er ook veel humor aanwezig, zowel subtiel als kluchtig – zoals in erg leuke momenten waarbij Hogarth de zelfstandig bewegende hand van de robot moet zien te verbergen voor zijn moeder, die hem steeds net niet ziet terwijl ze door de gangen en kamers van het huis loopt en zoonlief haar probeert af te leiden. In de eerste circa tien minuten zitten ook nog eens verrassend effectieve spanningsmomenten, met als hoogtepunt de scènes waarin Hogarth ’s avonds iets hoort, het huis uit sluipt, en met zijn zaklantaarn in het donkere bos op onderzoek uitgaat. Maar ook de actiefanaten worden niet teleurgesteld, met vooral in de laatste acte van de film spectaculaire achtervolgingen en confrontaties. Daarbij heeft de film als geheel ook nog eens een lekker vlot tempo. De animatie is goed – maar niet spectaculair – met effectief overgebrachte emoties en een realistische stijl die overeenkomt met de dialogen en karakters. De stemacteurs zijn ook prima gekozen, met George Clooney “sound-a-like” Christopher McDonald als de bad guy, Jennifer Aniston als de moeder, Harry Connick Jr. als Hogarts coole hippievriend, en John Mahoney (bekend als vader Martin in “Frasier”) als generaal Rogard. En hoe toepasselijk is het dat de ijzeren reus zelf van stem wordt voorzien door een acteur met de achternaam “Diesel”. Misschien gedraagt de bekendheid van ‘The Iron Giant’ zich ook wel als een dieselmotor, en kent zij, na even op gang te zijn gekomen, geen grenzen meer door alle positieve mond-tot-mondreclame. Het zou meer dan verdiend zijn voor dit bescheiden meesterwerkje. Dus zeg het voort!

Bart Rietvink

Waardering: 4.5

Bioscooprelease: 16 december 1999