The Last Male on Earth (2019)

Recensie The Last Male on Earth Cinemagazine Regie: Floor van der Meulen | 72 minuten | documentaire

Neushoorns behoren tot de prominente slachtoffers van de ecocidegolf die dankzij menselijk handelen thans de levende natuur overspoelt. Vrijwel alle neushoornsoorten balanceren op het randje van de afgrond, vooral omdat er in Azië een vermogen wordt neergeteld voor de hoorns die de dieren van nature op hun kop dragen. De fijngemalen ornamenten van de neushoorn zouden een medicijn vormen tegen een brede waaier aan kwalen, maar bewijzen voor die theorie zijn er niet. Ook niet zo vreemd, aangezien de hoorn vooral bestaat uit keratine, hetzelfde materiaal waar ook menselijke vingernagels van zijn gemaakt. Omdat klatergoud een grote aantrekkingskracht uitoefent op machtige figuren van dubieus allooi, is de neushoornstroperij in handen gekomen van machtige criminelen en internationaal opererende misdaadkartels. Die huren plaatselijke stromannen in, rusten de stropers uit met modern wapentuig en strijken zelf het leeuwendeel van de winst op.

De noordelijke witte neushoorn is in de loop der jaren het hevigst getroffen door het dubbelsnijdende zwaard van menselijke hebzucht en archaïsch bijgeloof. Zo zwaar zelfs dat er vandaag de dag nog maar twee levende exemplaren van deze ooit tamelijk talrijke ondersoort over zijn. ‘The Last Male on Earth’ vertelt het tragische verhaal van Sudan, de laatste mannelijke vertegenwoordiger van zijn ras. Sudan werd in 1973 geboren als wilde neushoorn, in het land waarnaar hij is vernoemd. Op tweejarige leeftijd werd hij gevangen en, samen met vijf andere noordelijke witte neushoorns, naar de dierentuin van Dvůr Králové (Tsjechië) gehaald. In 2009, inmiddels 36 jaar oud, maakte Sudan de reis naar het Ol Pejeta Conservancy in Kenia. Daar werd het dier samengebracht met het gros van de nog resterende noordelijke witte neushoorns. Het idee: een meer natuurlijke leefomgeving zou helpen bij het aanwakkeren van de paringsdrang en de kans op nageslacht vergroten.

Na de dood van Suni en Angalifu (twee van de drie laatste mannetjes) in 2014, belandde Sudan in een eigenaardige positie: die van het laatste mannetje van zijn ondersoort. Een jaar later bleek, na uitgebreid onderzoek, dat hij inmiddels te oud was om nog op natuurlijke wijze voor nageslacht te zorgen. Zijn zaad werd veiliggesteld en ingevroren in een spermabank in Berlijn. Najin en Fatu, respectievelijk de dochter en kleindochter van Sudan, zijn na het overlijden van het oude mannetje de laatste twee noordelijke witte neushoorns ter wereld.

In 2018 werd Sudan voor eventjes wereldnieuws. Tussen de gebruikelijke nieuwskoppen over grotendeels triviale gebeurtenissen werd gewag gemaakt van zijn dood in maart van dat jaar. ‘The Last Male on Earth’ is een wat diepgravender portret van Sudan en toont de laatste levensdagen van de neushoorn op de savannen van het Keniaanse natuurreservaat Ol Pejeta. Zijn bestaan houdt het midden tussen een natuurgetrouw leven en het verblijf in een dierenpark. Sudan leeft niet in een kooi of sterk begrensd verblijf, maar wordt wel 7 dagen in de week en 24 uur per dag bewaakt door een bewapend rangerteam. Daarnaast krijgt Sudan geregeld bezoek van toeristen, filmploegen, fotografen en journalisten uit alle windstreken. En daarnaast zijn er natuurlijk de wetenschappers, die met behulp van de allernieuwste ivf-technieken en Sudans genetisch materiaal vechten voor het voortbestaan van de noordelijke witte neushoorn.

‘The Last Male on Earth’ is een tijdsdocument dat de laatste jaren van Sudan nauwkeurig in beeld brengt en feitelijk aftelt naar de even noodlottige als onontkoombare dag waarop de laatste mannelijke vertegenwoordiger van zijn ondersoort het land der levenden verlaat. De film doet dat met een lach en een traan. De populariteit van Sudan wordt bijvoorbeeld volop belicht. We zien hoe Sudan-merchandise gretig aftrekt vindt en volgen toeristen die van heinde en verre naar Kenia reizen om Sudan te ontmoeten. Hoogtepunt van deze Endangered Species Tour is een ontmoeting met de beroemde mannetjesneushoorn. De bezoekers mogen hem één voor één aaien en met hem op de foto. Het blijkt zelfs dat de neushoorn bij levenstijden een eigen account had op de datingsite Tinder.

Dit alles roept een beetje het gevoel op van een tragikomische kermis en staat in schril contrast met de serieuzere, meer beschouwende en contemplatieve passages waarin de verzorgers en bewakers van Sudan centraal staan. In deze scènes brengt filmmaker Floor van der Meulen met verve de oprechte emoties van het reservaatpersoneel voor het voetlicht. Ook de beelden van een langzaam aftakelende Sudan zijn, net als de fragmenten waarin de stroperijcrisis wordt belicht, ontnuchterend en een prima tegengewicht voor de wat lichtvoetigere momenten. De film maakt ook geregeld een uitstapje naar het lab, waar de kijker deelgenoot wordt van de pogingen om via kunstmatige inseminatie de noordelijke witte neushoorn als ondersoort voor de definitieve ondergang te behoeden. Dankzij die pogingen gloort er weer enige hoop aan de horizon, aangezien wetenschappers er inmiddels in geslaagd zijn om bij de twee laatste vrouwtjes eicellen af te nemen. De bedoeling is om die te bevruchten met het ingevroren sperma van Sudan. Bij een geslaagde bevruchting kan het embryo worden ingebracht bij een zuidelijke witte neushoorn, die dan fungeert als draagmoeder.

De grote kracht van ‘The Last Male on Earth’ is dat de film heel subtiel de nadruk weet te leggen op een tragische eigenschap van de menselijke soort: de neiging om pas over te gaan tot bescherming van het kwetsbare als we het door onze destructieve inborst al bijna om zeep hebben geholpen. We zijn, of het nu gaat om het redden van bedreigde diersoorten, het bestrijden van de klimaatcrisis of het omarmen van vredesprocessen, pas geneigd om collectief onze (wan)daden te overzien en de door ons aangerichte schade te herstellen als het echt vijf voor twaalf is. Deze houding komt grotendeels voort uit ons onwrikbare zelfvertrouwen en vaak naïeve optimisme; de mens heeft het voor het zeggen op de planeet aarde en kan met behulp van zijn inventiviteit en technologie alles wat scheef is wel weer rechtbreien. Het mooie is dat Van der Meulen die boodschap niet voorziet van een moraliserend en belerend toontje. Zijn de opgevoerde wetenschappers die spreken over het klonen van met uitsterven bedreigde dieren de nieuwe hoop voor de natuur of louter vertegenwoordigers van het systeem dat de dominante rol van de mens in het aardse gebeuren als een vanzelfsprekendheid ziet? Weten we eigenlijk wel waarom we zoveel moeite doen om de noordelijke witte neushoorn te redden maar tegelijkertijd blind zijn voor het lot van veel andere, wellicht minder tot de verbeelding sprekende levensvormen? Willen we blijven heersen over al het andere leven op aarde? En hoelang is er, met het oog op de aanhoudende bevolkingsgroei, nog ruimte op de planeet voor wilde dieren en ongerepte wildernissen? In plaats van pasklare antwoorden te leveren, geeft Van der Meulen kijkers de ruimte om zelf na te denken over deze gewichtige vragen.

Het eindresultaat is een tragikomische documentaire die meer diepgang heeft dan je op het eerste gezicht misschien zou vermoeden. ‘The Last Male on Earth’ is namelijk meer dan alleen het trieste verhaal van de laatste noordelijke witte mannetjesneushoorn. Het is ook een film die de kijker een spiegel voorhoudt en noopt tot het stellen van moralistische vragen over de houding die de mens inneemt tegenover zijn aardse medeschepselen.

Frank Heinen

Waardering: 4

Bioscooprelease: 19 september 2019