The Mill and the Cross (2011)

Regie: Lech Majewski | 96 minuten | drama, geschiedenis | Acteurs: Rutger Hauer, Charlotte Rampling, Michael York, Joanna Litwin, Dorota Lis, Oskar Huliczka, Marian Makula

Pieter Bruegel (de oudere), de stamvader van een van meest invloedrijke Vlaamse schildersdynastieën, had bij leven niet de naam die zijn tijdsgenoten Michelangelo of Leonardo hadden, maar desondanks genoot hij een redelijke bekendheid. Maar, zoals het een ware kunstenaar betaamt, werd hij vooral na zijn dood in 1569 beroemd en werd door kunstverzamelaars alles uit de kast gehaald om maar een schilderij van hem te bemachtigen. Zijn schilderijen zijn door heel de wereld verspreid, van de National Gallery of Art in Washington tot het Kunsthistorisches Museum in Wenen, waar ook ‘De Kruisdraging’ (1564) hangt.

‘De Kruisdraging’ is het grootste schilderij dat Bruegel ooit maakte (124 x 170 cm) en het vormt, samen met het boek van kunstrecensent Michael Francis Gibson, die meeschreef aan de film, het startpunt van tableau vivant van Poolse regisseur en multimediakunstenaar Lech Majewski, ‘The Mill and the Cross’ (2011). Op het paneel zijn meer dan vijfhonderd personages afgebeeld, die zich bevinden in een landschap dat onmiskenbaar Vlaamse kenmerken heeft, maar ook absurdistische, afwijkende elementen, zoals een majestueuze rots, waarop een windmolen is gepositioneerd. Bruegel was geïnspireerd door Jan van Eyk (die ongeveer een eeuw voor Bruegel leefde), en gaf zijn schilderij een diepere laag door een bijbels thema uit te beelden, maar dan vertaald naar zijn eigen tijd. Het centrale punt van het schilderij wordt gevormd door Jezus, die bezwijkt onder het kruis dat hij moet dragen, maar ondanks dat deze trieste tafereel zich in het middelpunt afspeelt, gaat de aandacht van de kijker niet naar de lijdensweg van deze jongeman. De onder zijn kruis ineengezakte Jezus gaat op in de massa mensen die uit de Vlaamse variant van Jeruzalem (links bovenin het schilderij) komt om de kruisiging te zien of er aan mee te helpen. De windmolen neemt hier de rol van God over (vroeger werd God vaak bovenin een schilderij vertoond) en op de voorgrond zien we een rouwende Maria, die getroost wordt door de Heilige Johannes. Niet alleen de kijker wordt afgeleid van de kern van het kunstwerk, ook de afgebeelde personages zelf lijken de aanwezigheid van Jezus niet op te merken. Het is Bruegels kritiek op de mensheid (toen al!) dat de menselijke ziel blind en ongevoelig is voor het lijden van anderen en dat het eigen geluk vooropgesteld wordt.

Ook in Majewski’s ‘The Mill and the Cross’ komt dit gegeven duidelijk naar voren. De meest vreselijke gebeurtenissen worden door een schijnbaar onaangedane groep mensen gadegeslagen, slechts een enkeling, die rechtstreeks betrokken is bij het slachtoffer, toont iets van emotie. Het is een ontluisterend maar tegelijkertijd fascinerend beeld van een gemeenschap in een periode in de Europese geschiedenis die in veel films onderbelicht blijft.

Majewski heeft voor zijn gedurfde project een geheel nieuwe techniek gebruikt. 2D achtergrondschilderingen worden gecombineerd met 3D animatie en live action. Door het plaatsen van laag op laag op laag (in extreme gevallen meer dan honderd!) ontstaat zo een uniek beeld van een overtuigend tot leven komend schilderij, want de kleuren zijn onomstotelijk Bruegeliaans en de kleding is tot in de uiterste puntjes verzorgd. Soms wordt de tijd letterlijk stopgezet, wanneer personages verstild blijven in hun handelen. Muziek en dialogen voeren nooit de boventoon: de stemmen van de drie bekendste acteurs, Rutger Hauer als de schilder zelf, Charlotte Rampling als de twijfelende en intens verdrietige moeder van het Jezus-figuur, en Michael York als Nicholaes Jonghelinck, voor wie Bruegel het schilderij maakte, zijn slechts zelden te horen. Maar de andere acteurs maken ook indruk, vooral de jonge, anoniem blijvende, vrouw, wiens geliefde in de film het eerste slachtoffer wordt van de Spaanse inquisitie en op gruwelijke wijze aan zijn mensonterende lot wordt overgelaten en min of meer geofferd wordt aan de lijkenpikkende zwarte kraaien. Haar verdriet raakt je, en niet alleen omdat de aanleiding ertoe zo triest en zinloos is.

Het is knap van de regisseur dat hij met een film, waar bijna geen narratieve structuur in te herkennen is, en de kijker tevergeefs naar context zoekt, toch diens aandacht de volle speelduur weet vast te houden. ‘The Mill and the Cross’ is een feest voor je geest, je ogen en oren (hoop op een bioscoopzaal zonder bijgeluiden en/of herkijk ‘m later op DVD met een koptelefoon op). Het deuntje van de nar zal nog lang in je gedachten blijven spelen.

Majewski mag zich dankzij dit fascinerende visuele experiment zonder meer een van de meest stoutmoedige en innovatieve Europese filmmakers noemen. ‘The Mill and the Cross’ is een film die hij móest maken, gezien zijn passie voor het onderwerp. Ondanks dat hij er waarschijnlijk slechts een select groepje kunstliefhebbers mee zal bereiken, zullen die mensen zonder meer genieten van een esthetische en in haar boodschap bijzonder krachtige productie. Enige voorkennis van de geschiedenis en Bruegel is wel een pre om het kijkgenot ten volste te benutten.

Monica Meijer

Waardering: 4

Bioscooprelease: 1 maart 2012
DVD- en blu-ray-release: 13 november 2012