The Odessa File (1974)

Regie: Ronald Neame | 123 minuten | drama, thriller | Acteurs: Jon Voight, Maximilian Schell, Maria Schell, Maria Tamm, Derek Jacobi, Shmuel Rodensky, Hannes Messemer, Klaus Löwitsch, Kurt Meisel, Martin Brandt, Towje Kleiner                 

‘The Odessa File’ is een beklemmende misdaadfilm met in de hoofdrol Jon Voight (‘Coming Home ‘uit 1978, ‘The Manchurian Candidate’ uit 2004). Voor ‘The Odessa File’ moet je gaan zitten, want het verhaal is geen lichte kost en zit soms ingewikkeld in elkaar. Bijblijven dus, tot en met het einde!

De gebeurtenissen in ‘The Odessa File’ spelen zich af in het West-Duitsland en Oostenrijk  van 1963. Het is inmiddels bijna twintig jaar geleden dat Nazi-Duitsland dood en verderf zaaide in de Tweede Wereldoorlog. Mensen willen de gruwelijke geschiedenis het liefste vergeten. Een genootschap van voormalige Nazis organiseert bijeenkomsten voor oude kameraden. De Nazis blijken nog in groten getale in leven te zijn en vele wandelen, weliswaar met een andere identiteit, gewoon rond in Duitsland waar het kwaad zijn oorsprong had.

De film kent een rommelig begin waarbij de gebeurtenissen elkaar snel opvolgen. Een aantal verhaallijnen duikt plotseling op en zorgt voor onduidelijkheid. Knap is het dat regisseur Ronald Neame, van ‘The Poseidon Adventure’ uit 1972, de zaak gaandeweg goed op de rit krijgt, de spanning vakkundig opbouwt en je verrast op het einde.

Met in zwart-wit gefilmde flashbacks neemt Neame je mee naar de werkkampen van de Tweede Wereldoorlog in Riga, Letland. De beelden schokken bij tijd en wijlen. Joden die als vee in treinwagons reisden, het afvoeren van onschuldige mannen, vrouwen en kinderen en openbare executies van zogenaamde Untermenschen. De zwart-wit beelden zijn perfect gekozen om de verschrikkingen te laten zien zoals ze waren. Meest confronterend is het schijnbare gemak waarmee de Nazis de Joden aanpakken. Een Jood is minder dan niets voor hen.

Jon Voight is in zijn element als jonge, enigszins naïeve, journalist Peter Miller. Voight is ontzettend gedreven om meer te weten te komen over oud-Nazis die nog gewoon rondlopen in het Duitsland van 1963. Waarom is hij zo gebrand om de oorlogsmisdadigers en in het bijzonder Roschmann, de Slager van Riga, te pakken? Neame bewaart het antwoord tot het laatst. Maximilian Schell is Eduard Roschmann. Schell zet een goede rol neer, eerst als kampbeul in Letland en later als oud-Nazi die in de toekomst voldoende mogelijkheden ziet om het gedachtegoed van Adolf Hitler alsnog te verwezenlijken. Angstaanjagend is de laconieke houding bij iedere Jood die voor zijn ogen sterft.

De kracht van ‘The Odessa File’ is de spanning die toeneemt naarmate Voight dichterbij de waarheid komt. De waarschuwingen die de jonge reporter krijgt, worden ook steeds serieuzer. Op een jaarlijks jubileum voor oud-Nazis maakt Voight opzichtig een foto van één van de sprekers, wat hem komt te staan op een pak rammel en een vernielde fotocamera. Voight weet echter van geen ophouden, zelfs niet als zijn vriendin (Maria Schell) gevaar loopt.

De Odessa-organisatie beschermt zijn leden (vele honderden Duitse oorlogsmisdadigers) met hand en tand. Regisseur Neame vergroot de paranoïa door te suggereren dat de organisatie overal zijn mensen heeft zitten: in de advocatuur, het politieapparaat enzovoorts. Niet goed uit de verf komt de infiltratie van de organisatie door Voight. Zijn vermomming is amateuristisch en een verboden genootschap als Odessa laat de nieuweling Voight sneller toe dan je zou verwachten.

Honderden Nazis die in vrijheid hun verderfelijke ideeën blijven verspreiden in een land dat de verschrikkingen van de oorlog het liefste vergeet, is een interessant uitgangspunt voor een film. Zelfs slachtoffers, zoals Voights moeder, willen het verleden laten rusten. Het onderzoek van de journalist, dat begint met het dagboek van een overlevende van het concentratiekamp in Riga, is boeiend en wordt steeds spannender. Alleen de infiltratie komt geforceerd over. Regisseur Neame raadpleegde Nazi-jager Simon Wiesenthal voor de film. ‘The Odessa File’ levert het bewijs dat onkruid niet vergaat.

Robbert Bitter