The Reader (2008)

Regie: Stephen Daldry | 124 minuten | drama, thriller, oorlog, romantiek | Acteurs: Ralph Fiennes, Kate Winslet, David Kross, Susanne Lothar, Alissa Wilms, Florian Bartholomäi, Friederike Becht, Matthias Habich, Jeanette Hain, Frieder Venus, Marie-Anne Fliegel, Hendrik Arnst, Rainer Sellien, Torsten Michaelis, Moritz Grove, Joachim Tomashewsky, Barbara Philipp, Hans Hohlbein, Jürgen Tarrach, Kirsten Block, Vijessna Ferkic, Vanessa Berthold, Benjamin Trinks, Fritz Roth, Hannah Herzsprung, Jacqueline Macaulay, Voker Bruch, Bruno Ganz, Karoline Herfurth, Max Mauff, Burghart Klaußner, Sylvester Groth, Fabian Busch, Lena Olin, Alexandra Maria Lara, Ava Eusepi-Harris, Petra Hartung, Linda Bassett, Beata Lehmann, Heike Hanold

De inmiddels zo ongeveer als verplichte kost op Duitse scholen ingevoerde roman van Bernhard Schlink, ‘Der Vorleser’, heeft op verzoek van de auteur zelf een internationale filmbewerking gekregen, en ergens is dat wel te begrijpen. Hoewel het boek deels over een specifiek Duits “probleem” gaat – hoe gaat de nieuwe generatie Duitsers, geboren na de Tweede Wereldoorlog, om met de daden van hun voorouders (niet alleen de nazi’s, maar ook de omstanders die niets deden) – gaat het tegelijkertijd om iets heel universeels: om het (veelzijdige) gezicht van het Kwaad, de ondoorgrondelijkheid van motieven van misdaden, en de mogelijkheid tot het zien van de menselijkheid van misdadigers. De film ‘The Reader’ geeft (gelukkig) geen makkelijke antwoorden, maar doet in plaats daarvan vele vragen rijzen en laat het aan de kijker over om hierover na te denken. Het is de enige manier waarop zo’n verhaal kan werken en het geheel niet tot een oppervlakkig Hollywoodmelodrama gereduceerd wordt. Natuurlijk helpt het enorm dat het cruciale personage van Hanna Schmidt gespeeld wordt door begenadigd actrice Kate Winslet, die van Hanna een ongrijpbaar, afkeurenswaardig, maar tegelijkertijd menselijk en zelfs ontroerend personage weet te maken. Haar acteerwerk in combinatie met het (intellectueel) prikkelende verhaal maakt van ‘The Reader’ een film die blijft hangen.

Het verhaal van ‘The Reader’ bedient zich van eenzelfde soort benadering van slechte personages als ‘Der Untergang’, een film die nogal wat morele verontwaardiging ten deel viel vanwege het in beeld brengen van superschurk Adolf Hitler als iets anders dan het pure Kwaad. Het is voor veel mensen niet te verkroppen dat zo iemand, een praktisch monster, als iemand met menselijke trekjes wordt getoond. Dat is geen lekker gevoel, want zo iemand komt zo dan wel erg dichtbij. Dan moeten we gaan nadenken over (de mogelijkheid tot) Kwaad in onszelf, en dat doen we liever niet. Hanna Schmidt heeft – als SS-kampbewaakster – ontegenzeggelijk foute dingen gedaan, die nooit goed te praten of (moreel gezien) te verantwoorden zijn, maar haar personage lijkt geen haat te voelen jegens anderen of echt achter de nazi-ideologie te staan. Dit maakt haar personage zo complex en paradoxaal. Want hoe kun je dan zulke vreselijke dingen doen en laten begaan? Hanna’s enige zelf opgegeven reden voor haar gedrag tijdens een gruwelijk incident is de noodzaak tot het goed uitvoeren van haar werk en het vermijden van chaos. Maar wellicht is er meer aan de hand. Het gegeven van het geheim dat ze met zich meedraagt en tijdens de rechtszaak belangrijker blijkt te vinden dan een lichtere straf en een (voor haar) eerlijke rechtsgang, is al redelijk onvoorstelbaar – om niet te zeggen ongeloofwaardig – en lijkt al te wijzen op enig defect in haar psyche. Maar het kan zijn dat er een extreme vorm van ontkenning plaatsvindt. Dat Hanna, om de gruwelijkheid van de oorlog niet toe te laten tot haar gevoelsleven, zichzelf niet toestaat om erover na te denken. Misschien omdat het niet te bevatten is en ze er als mens aan onder door zou gaan. Hanna moest gewoon haar werk doen. Punt. Het is een extreme manier van de ogen sluiten die ook de rest van de Duitse bevolking – die niet direct schuldig was – werd verweten, aan waaraan in de film ook letterlijk door een student wordt gerefereerd. Iedereen wist ervan, maar niemand deed wat.

Er zit een moment in de film, waarin duidelijk de behoefte wordt getoond om die vreselijke oorlog – of het Kwaad hierin – een gezicht te geven. In dit geval is dat Hanna Schmidt. De dag nadat ze al haar bekentenissen heeft gedaan en in de rechtszaal verschijnt om haar vonnis te vernemen, wordt ze door de gehele zaal uitgejouwd en uitgemaakt voor “nazi-hoer”. Oftewel, zij is de (hoofd)schuldige, en dan kan iedereen het verder wegstoppen. Het is zelfs mogelijk dat Hanna Schmidt deze behoefte aanvoelt, en vrijwillig besluit voor iedereen de zondebok te vormen, zodat het Kwaad een plaats kan worden gegeven en er daarnaast ook tenminste iemand verantwoordelijkheid neemt voor haar daden. Zij zit namelijk in de zaal met vijf andere kampbewaarders, die alles blijven ontkennen.

Echter, hoewel Hanna’s personage voor alle emotionele, intellectuele conflicten zorgt (bij zichzelf, andere personages, en de kijker) en veel van de thematiek van de film in zich draagt, draait de film eigenlijk om Michael Berg en het effect dat Hanna’s geheimen op hém hebben. Volgens de makers is de film namelijk voor een groot deel een liefdesverhaal, met als interessante invalshoek de invloed die een dergelijk ingrijpend geheim heeft op de gevoelens van de betrokkenen. Kan Michael nog wel liefde voelen voor Hanna op het moment dat hij achter haar naziverleden komt? En wat gebeurt er in zijn algemeenheid met zijn emotionele ontwikkeling en banden met andere vrouwen? Het feit dat hij – zoals in de openingsscène al duidelijk wordt – niet (meer) in staat is langdurige, of succesvolle relaties erop na te houden, zegt genoeg.

Naast al deze intrigerende thematiek gaat de film ook nog deels over de (mogelijke) vermenselijking van cultuur en civilisatie. De manier waarop je fantasie gestimuleerd kan worden en je brein geprikkeld kan worden door lezen, schrijven, en het beleven van verhalen, en hoe je je meer mens kunt voelen hierdoor, is een interessant onderwerp waar de film verschillende keren aan raakt. De film suggereert niet dat dit samenhangt met het morele kompas van een mens en daadwerkelijke humaniteit, maar deze verbanden kunnen gezocht worden.

En dat is het mooie van ‘The Reader’, ondanks wat te expliciet uitgesproken boodschappen of momenten die wat te letterlijk de onderwerpen van het verhaal aanstippen, laat de film heel veel over aan de interpretatie van de kijker. Wat bewoog Hanna precies tijdens haar wrede acties in WOII? En wat zouden wij zelf doen? (één van de vragen die [te] letterlijk worden gesteld in de film) Wat voor redenen of situaties zijn er allemaal te bedenken dat iemand zijn ogen sluit voor het kwaad of zelfs tot kwade handelingen overgaat? In hoeverre is iemand menselijk die dit kan doen? Is zo iemand te vergeven? Verdient zo iemand nog liefde en is het voor een ander überhaupt nog mogelijk (intellectueel en emotioneel gezien) om deze liefde te geven? En hoe ga je als schuldige met een fout verleden om? Is een simpele schuldbekentenis voldoende? Hoeveel boete moet je doen? En kun/mag je ooit met gruweldaden uit je verleden verder leven? En zo ja, hoe doe je dit dan? ‘The Reader’ laat één mogelijke uitkomst van al deze in de personages levende dilemma’s zien, en het zorgt voor een immer boeiende film die de kijker nog lang zal bijblijven.

Bart Rietvink

Waardering: 3.5

Bioscooprelease: 2 april 2009