The Trial (2018)
Regie: Sergei Loznitsa | 127 minuten | documentaire
Moskou, 1930. Acht verdachten worden voor de speciale rechtbank gebracht in de zuilenhal van het Huis van de Vakbonden. Het zijn ingenieurs en hoogleraren. De jongste is 39, de oudste is 66. De Sovjet-Unie beschuldigt hen van misdrijven tegen de Staat: het samenspannen met buitenlandse mogendheden om de Sovjet economie te ondermijnen en zo de Staat te verzwakken. Een misdaad waar de doodstraf op kan staan.
Camera’s leggen het hele proces, van 25 november tot 7 december 1930 – 11 dagen lang – vast. Voor die tijd bijzonder: ook het geluid bij de beelden wordt opgenomen. De beelden dienden als propagandamiddel: het hele proces is in scène gezet en er wordt door iedereen een ‘show’ opgevoerd. Aanstichter en mederegisseur achter de schermen is de secretaris-generaal van het Centraal Comité van de Communistische Partij: Jozef Stalin.
De van oorsprong Oekraïense documentairemaker Sergei Loznitsa (1964) vindt de originele banden in een oud Russisch archief als hij voorbereidingen treft om een documentaire te maken over de latere en meer befaamde “showprocessen” uit de jaren 1936-1938. Hij besluit om juist deze film te gebruiken om de methoden van de totalitaire staat bloot te leggen.
De archiefbeelden van de 11 dagen zijn door Loznitsa samengevoegd tot een chronologisch opgebouwd relaas van het verloop van het proces in iets meer dan 2 uur. Pas helemaal op het einde komt hij met een kort commentaar. Het bijzondere is dat dezelfde beelden die in het Stalinistische tijdperk als propaganda gebruikt werden, nu laten zien hoe door en door verrot het communistische rechtssysteem in de Sovjet-Unie was.
De aanklagers Krilenko en Fridberg hoeven zich amper in te spannen: de acht verdachten bekennen direct bij aanvang van het proces hun schuld. Ze hebben onder andere met de Franse politicus en premier Raymond Poincaré samengespannen onder de vlag van de ‘Industriële partij’ om het Vijfjarenplan en de industrialisatie van de Sovjet-Unie te saboteren. Ze zouden zelfs met andere kringen en krachten in binnen- en buitenland hebben geprobeerd om de communistische staat met militaire midden omver te werpen.
De waarheid: Stalin zocht zondebokken voor zijn mislukkingen. Tijdens het showproces acteert de één na de ander dat ze vol respect en bewondering zijn voor het enorme succes van de Sovjeteconomie – en dat ondanks hun pogingen om alles te ontregelen. Voorzitter van de speciale rechtbank is Andrei Visjinski, die meer dan 20 jaar eerder samen met Stalin in de gevangenis zat. Zijn ‘prestatie’ tijdens het proces helpt hem verder hogerop de ladder: hij zal vanaf 1936 de grote, al eerder genoemde, showprocessen ten tijde van de zuiveringen voorzitten. Tijdens de Tweede Wereldoorlog wordt hij eerst plaatsvervanger van Molotov, voordat hij in 1949 zelf het stokje als minister van Buitenlandse Zaken mag overnemen.
De acht mannen die terecht staan, hebben goede instructies gekregen wat ze moeten zeggen, iets wat ongetwijfeld door intimidatie en bedreiging (bijvoorbeeld van familie – al wordt dat nergens vermeld) verkregen is. De ‘leider’ is professor Ramzin, de anderen: Kalinnikov, Laritsjev, Charnovski, Fedotov, Kupriyanov, Ochkin en Stinin, hebben allemaal meegedaan met de sabotage door hun ‘contrarevolutionaire’ handelen. Op zeldzame momenten wordt er per ongeluk van ‘het script’ afgeweken. De beelden uit de zaal worden afgewisseld met georkestreerde nachtelijke marsen (door kou en sneeuw) door opgezweepte menigtes met spandoeken. Hoewel de teksten niet vertaald worden en het Cyrillisch voor niet-ingewijden moeilijk te begrijpen is, laat zich wel raden wat er op de doeken staat.
Het is, zelfs voor geïnteresseerden, best wel taaie kost. De gerechtelijke procedures zijn soms ondoorzichtig en er wordt regelmatig verwezen naar artikelen in het wetboek van strafrecht die verder niet uitgelegd worden. Elke verdachte wordt afzonderlijk behandeld en op een gegeven moment heb je als kijker wel zo’n beetje door hoe het allemaal werkt – en dan blijft het maar doorgaan op dezelfde manier. Die bureaucratische, monotone manier van opereren onderstreept de onoprechtheid van de procedures, maar Loznitsa had nog wel iets meer mogen knippen in zijn materiaal.
Desondanks maakt de film wel indruk. Vooral als de verdachten op indringende wijze verzoeken om hun leven te sparen en beloven hun talenten voortaan alleen nog maar in te zetten voor de verdere industrialisatie en verbetering van de economie.
Aan het einde laat Loznitsa nog wel veel gevoel voor ironie zien (zonder in al te specifieke spoilers te vervallen) dat sommige van de acht mannen na hun veroordeling er relatief beter van af komen dan de aanklager en de voorzitter van de rechtbank. De paranoïde dictatuur van Stalin (en het systeem dat zijn opvolgers erfden) gaat uiteindelijk ook ten koste van trouwe partijgangers die eerder zo loyaal vermeende tegenstanders uitschakelden.
De les is dat instituties die in een democratische rechtstaat functioneren, zoals een openbaar ministerie en een onafhankelijke rechtspraak, gecorrumpeerd worden en hier leiden tot een grotesk toneelstuk voor publieke consumptie. Stalin had het achttal ook gewoon direct kunnen executeren zonder door de formaliteit van een proces voor de rechtbank te gaan. Een lot overigens dat ontelbare slachtoffers van het regime is overkomen. Het is een diep cynische en inktzwarte parodie op een democratische rechtsstaat, waar de uitkomst bij voorbaat vaststaat en iedereen de schijn ophoudt van een ‘normale’ procedure.
De keuze van de titel ‘The Trial’ / ‘Het proces’ doet denken aan het boek van Franz Kafka ‘Der Proceß’ (in verschillende spellingen) waarbij een jonge bankmedewerker gearresteerd wordt, maar nooit te weten komt waar hij van beschuldigd wordt en waarom. In Kafka’s surrealistische boek – dat postuum een paar jaar voor deze processen werd uitgebracht is het gekmakend voor zijn hoofdpersoon Josef K. om steeds verder verstrikt te raken in de bureaucratische en ambtelijke molens en er nooit achter te komen wat hij nu eigenlijk misdaan heeft. Hoewel hier heel specifieke beschuldigen worden geuit, is dit showproces verder net zo gekmakend en surrealistisch. De acht mannen wéten dat ze onschuldig zijn en dat hun contrarevolutionaire netwerk helemaal niet bestaat. Ontsnappen is echter onmogelijk. Dus spelen ze, machteloos en rechteloos, het spel maar mee, kleine radertjes in een meedogenloze machine waar reputaties, carrières en mensenlevens niets waard zijn. Dit proces is een stap richting de “rode terreur” en de zuiveringen die verderop in de jaren 1930 zouden worden uitgevoerd. Het is een beklemmend en beklijvende documentaire.
Hans Geurts
Waardering: 3.5
Bioscooprelease: 28 november 2019