Tokyo Twilight – Tôkyô boshoku (1957)

Regie: Yasujirô Ozu | 140 minuten | drama | Acteurs: Setsuko Hara, Ineko Arima, Chishû Ryû, Isuzu Yamada, Teiji Takahashi, Masami Taura, Haruko Sugimura, Sô Yamamura, Kinzô Shin, Kamatari Fujiwara, Nobuo Nakamura, Seiji Miyaguchi

Ter gelegenheid van het 100-jarige bestaan (1920 – 2020) van de Japanse filmstudio Shochiku, vergelijkbaar met Hollywoodstudio’s als United Artists en MGM, heeft Eye Filmmuseum een programma met films uit deze Japanse productiestal opgezet. Eye vertoont onder andere werken van meesterregisseurs Masaki Kobayashi (‘The Human Condition’ I, II en III, 1959-61) en Takeshi Kitano (‘Sonatine’, 1993). Tevens stond producent Shochiku bekend om het genre shoshimingeki. Dit waren huiselijke drama’s met Japanse steracteurs, voornamelijk gericht op een vrouwelijk publiek. Shochiku had binnen dit genre een grootmeester in huis: Yasujirō Ozu (1903 – 1963). Eye heeft dan ook vier Ozu klassiekers geprogrammeerd, ‘The Flavor of Green Tea over Rice’ (1952), ‘Tokyo Story’ (1953), ‘Early Spring’ (1956) en ‘Tokyo Twilight’ (1957). Ozu kreeg in tegenstelling tot zijn tijd- en vakgenoot Akira Kurosawa vooral na zijn overlijden erkenning van het buitenlandse publiek, met als hoogtepunt de verkiezing van ‘Tokyo Story’ tot beste film aller tijden door het Britse filmblad ‘Sight and Sound’ in 2012.

Naast de gewoonte dat Ozu zijn camera richtte op huiselijke taferelen, stond hij evenzeer bekend om zijn minimalistische filmstijl die hij in zijn 35-jarige carrière ontwikkelde. Tijdens een scène liet de eigenzinnige Ozu de camera nauwelijks bewegen en filmde hij vanuit ongewoon lage camerastandpunten. Daarnaast bediende Ozu zich vaak van elliptische overgangen. Dit betreft abrupte overgangen in het verhaal door middel van montage. Ozu toont bijvoorbeeld niet een trouwerij of een ernstig ongeluk dat een hoofdpersonages overkomt, maar wel gebeurtenissen daarvoor en daarna. Deze minimalistische aanpak vraagt enigszins gewenning van de kijker. Echter, laat je hierdoor vooral niet wegjagen, want het duurt niet lang voordat je in het serene ritme van deze unieke stijl mee dobbert.

Vier jaar na de release van het tegenwoordig alom geprezen ‘Tokyo Story’, verscheen het minder bekende ‘Tokyo Twilight’. In de kern draait het verhaal over familie Sugiyama, bestaande uit twee zussen, de getrouwde Takako en de ongehuwde student Akiko, en hun vader, bankier Shukichi. Via een omweg krijgen zij te horen dat hun verloren gewaande moeder en echtgenote nog ergens in leven is. Dit komt binnen als een bom, vooral bij de jongere dochter Akiko. Overigens is dit nog maar een kleine voorproef van het drama dat de familie Sugiyama ten deel valt.

Hoewel veel van Ozu’s films geen lichte kost zijn, maakt ‘Tokyo Twilight’ het op dramatisch vlak behoorlijk bont. De dichtheid aan drama is uitzonderlijk hoog en lijkt wel een opeenstapeling van alle naoorlogse zorgen die Ozu had over het gewenste stabiele gezinsleven: moederloosheid; geweld tegen kinderen; alcoholisme; gokverslaving; scheiding; abortus (abortus in Japan is legaal sinds 1948, in Nederland sinds 1984) en dat is nog niet alles. De verfilming van het bomvolle script leidde zelfs tot een kortstondige breuk tussen Ozu en zijn vaste scenarioschrijver Kôgo Nodam, die sinds 1927 bijna onophoudelijk met elkaar op producties voor filmproducent Shochiku hadden gewerkt.

Ondanks de hoeveelheid aan dramatische perikelen blijft Ozu opzoek naar nuance in het tragische leven van de familie Sugiyama. Vader Shukichi blijft opmerkelijk stoïcijns onder al het leed. Elke dag zwoegt hij weer verder en omarmt het lot. De dochters laten het er echter niet bijzitten en weigeren zwijgzaam toe te kijken, en gaan confrontatie niet uit de weg. Zo staan de zussen op tegen hun vader, of zus tegen zus, of een dochter tegen vervreemde moeder. Toch speelt ‘Tokyo Twilight’ niemand de zwarte piet toe. Ieder familielid heeft zo zijn noodlottige aandeel in de misère, maar tevens verzachtende oplossingen ervoor.

In de crux vormt ‘Tokyo Twilight’ een cirkel die bol staat aan spiegelingen tussen personages, zoals de oudste dochter Takako die met kleutertje bij haar man weggaat en haar eigen moeder die het gezin verliet toen Takako zelf een kleuter was. Bovendien loopt er een strijd tussen moderniteit en traditie in Japan als een dieprode lijn door de film, alleen al te zien aan de hartverscheurende beproevingen van Akiko. Ozu verkiest echter niet het ene boven het andere. Als een gespleten persoonlijkheid delen moderniteit en traditie het toneel in zijn Japan en is er acceptatie dat zichtbaar tegenovergestelde krachten tot elkaar veroordeeld zijn.

De Amerikaans regisseur en scenarioschrijver Paul Schrader, onder andere bekend van ‘Taxi Driver’ (Martin Scorsese, 1976), schaart het latere werk van Ozu, samen met films van de Deense regisseur Carl Theodor Dreyer en de Fransman Robert Bresson, onder transcendentale cinema. Dit is cinema die met minimale middelen, waaronder ingetogen acteerwerk, een maximale, bijna spirituele, reactie teweegbrengt bij het publiek. Bovendien beschouwt Schrader Ozu als een meester in nul tijd, een tijd waarin ogenschijnlijk niets gebeurt. Zijn films laten je op dat soort ‘tussen momenten’ op innemende wijze stilstaan bij het gebeurde.

Achteraf bezien is ‘Tokyo Twilight’ beetje een buitenbeentje in het oeuvre van Ozu, niet zozeer visueel, wel in de hoeveelheid maatschappelijke misère dat de protagonisten overspoelt. Deens regisseur Lars von Trier zou er van opveren. Met dit verhaal begaf Ozu zich op het randje van invallende duisternis, hellend over een bodemloze put. Toch ontspoort de film niet in ondragelijk melodrama, al is het maar nipt, en dat komt door de gevoelsmatig, genuanceerde blik op het familieleven en de minimalistisch filmaanpak. Ozu’s filmstijl is daarom nog altijd opvallend in een cinemalandschap, en bredere populaire beeldcultuur, die zowel tegenwoordig als toen gedomineerd wordt door constante beweeglijkheid, actie op reactie, en weinig plaats biedt voor bezinning.

Roy van Landschoot

Waardering: 4

Bioscooprelease: 3 februari 2022 (4K gerestaureerde versie)