Tolkien (2019)

Regie: Dome Karukoski | 112 minuten | biografie, drama | Acteurs: Nicholas Hoult, Lily Collins, Colm Meaney, Derek Jacobi, Anthony Boyle, Patrick Gibson, Tom Glynn-Carney, Harry Gilby, Nia Gwynne, Pam Ferris, Laura Donnelly, Craig Roberts, Adam Bregman, Tony Nash, Michael Bryceson, Ty Tennant, Mimi Keene, Sian Crisp, James MacCallum, David Bromley, Lara Maguire, Holly Dempster, Jane Dixon-Rowland

De werken van Tolkien – voluit John Ronald Reuel Tolkien – hebben natuurlijk al decennialang op heel wat belangstelling kunnen rekenen. ‘The Hobbit’ en ‘The Lord of the Rings’ zijn al lang wereldwijde bestsellers. Maar de timing van deze biopic over de beroemde fantasy-auteur is niet toevallig. Na het overweldigende succes van Peter Jacksons ‘The Lord of the Rings’-trilogie aan het begin van dit millennium, de ook niet bepaald onopgemerkt gebleven ‘Hobbit’-films van tien jaar later, en de aangekondigde ‘Lord of the Rings’-serie van Amazon, is de tijd rijp voor een film over het leven van de bedenker van al deze interessante werelden, karakters en gebeurtenissen. Wie was deze man en welke omstandigheden en eigenschappen hebben geleid tot al die mooie werken? Het zijn vragen die hier hebben geleid tot een degelijke, bij vlagen emotionele biopic over een van de grootste fantasy-auteurs uit de geschiedenis. Een film die echter ook de nodige shortcuts neemt en te makkelijke verbanden legt.

Het is doorgaans best een uitdaging om het leven van een auteur een beetje sexy of meeslepend in beeld te brengen. Als het om een muzikant of filmmaker gaat wordt de resulterende film bijna per definitie dynamischer. Want hoe kun je goed doordringen in het brein van een schrijver en zijn passie voor woorden en taal boeiend voor het voetlicht te brengen, zonder daarbij te veel pratende personen in beeld te brengen of overmatig gebruik te maken van een voice over? Maar ook: op wat voor manier kun je het leven van de schrijver een beetje elegant verbinden met de werken die hij geproduceerd heeft? En zorgen de zaken die je weglaat er niet voor dat je te weinig recht doet aan de driedimensionaliteit van de werkelijke persoon?

Het zijn problemen – of uitdagingen – die ook ‘Tolkien’ parten spelen. Zo heeft de katholieke opvoeding een belangrijke rol gespeeld in de werken van Tolkien, maar hiervan komt nauwelijks iets terug in de film. De liefde voor het verzinnen van verhalen en de fantasierijke thema’s daarbij lijken volgens de film van Dome Karukoski vooral het resultaat te zijn van de dood van de vader van John Ronald en de Germaanse fantasieverhalen – over ridders en draken – die zijn moeder vak vertelde, met behulp van de op de muren ‘geprojecteerde’ beelden van een toverlantaarn. En ja, ook deze elementen hebben uiteraard een rol gespeeld, maar door het religieuze aspect van de verhalen en de persoonlijkheid van John Ronald te negeren, gaat de film wel voorbij aan een behoorlijk essentieel element van de gedachtenwereld van de auteur. Het scheppingsverhaal dat hij bedacht, de thema’s goed en kwaad, het lot, verlossing, vergeving… het is allemaal wellicht niet volledig eenduidig, maar de religieuze grondslag is niet te ontkennen.

Daarnaast zijn de te simpele verbanden te betreuren die de film waarneemt tussen momenten in het leven van John en iconische elementen en gebeurtenissen in de verhalen van Tolkien. Tolkien die als WOI-soldaat in de loopgraven in een vlammenwerper het vuur van draak Smaug ziet? De vijand die als opperschurk Sauron en enkele ongedefinieerde, in slow motion vechtende, ruiters op het nevelige slagveld verschijnt? Het is alsof Tolkien voortdurend aan het trippen was, niet om kon gaan met de werkelijkheid, en/of een belabberde soldaat was. Iets gechargeerd misschien maar deze makkelijke verbanden doen afbreuk aan zowel de werkelijkheid als de tijdloze fictie die hij later zou schrijven.

Ook de manier waarop de onvergetelijke openingszin van ‘De Hobbit’ en de rest van het verhaal tot stand is gekomen, wordt hier enigszins ontdaan van de romantiek van Tolkiens verbeeldingskracht en zijn manier van creëren. ‘In een hol in de grond leefde een Hobbit’ is de eerste zin die hij zomaar spontaan bedacht toen hij zijn kinderen een verhaal voor het slapengaan wilde vertellen. Vervolgens moest hij gaan bedenken wat een hobbit eigenlijk was. En zo werd het verhaal groter en groter, tijdens het vertellen. De film doet voorkomen alsof het een groepsproces was, en hij samen met zijn kinderen op dat moment al de basiselementen voor ‘The Lord of the Rings’ ging vastleggen. Leuk bedacht en het sluit misschien beter aan bij de belevingswereld en van de gemiddelde kijker – en de hang naar ‘fellowship’ waar de film graag mee af wil sluiten – maar het klopt niet helemaal.

Gelukkig weet ‘Tolkien’ ook veel goede snaren te raken en slagen de uitstekende acteurs er goed in om veel om de zwakke punten in het scenario te verbloemen. Nicholas Hoult is overtuigend als de jonge Tolkien: een bevlogen, door taal geobsedeerde man en een hopeloze romanticus (als we de film mogen geloven). Zijn – eerst geheime en later verboden – liefde voor Edith (Lilly Collins) vormt het hart van de film; een verhaalelement waar de kijker zich mee kan identificeren en bij weg kan zwijmelen. Via zijn relatie met Edith komt ook zijn diepgewortelde liefde voor taal mooi naar voren. Zij is een van de weinigen – zo niet de enige – die hem echt begrijpt. De scène waarin ze samen in een duur restaurant de schoonheid van het woord ‘cellar door’ bespreken en een verhaal, geschiedenis en cultuur om dit woord heen bedenken is magisch. En heel efficiënt. Het dient twee doelen. Niet alleen wordt de romantische relatie tussen dit tweetal uitgediept, we begrijpen ook beter hoe het artistieke brein van Tolkien werkt.

Een tweede romantisch sleutelmoment is niet onaardig maar misschien iets té netjes in het afwerken van de checklist. Wanneer John Ronald met Edith Wagners opera ‘Der Ring Des Nibelungen’ wil bezoeken maar niet toegelaten wordt omdat hij niet tot de juiste klasse behoort, sluipt hij via de artiesteningang naar binnen. Helaas komt hij niet in de zaal terecht maar in de coulissen, waar gelukkig ook allerlei kostuums en maskers te vinden zijn en Tolkien en Edith met de geluiden van de live opvoering op de achtergrond de opera kunnen naspelen. Ook hier wordt – naast de overduidelijke verwijzing naar Wagners ringopera als inspiratiebron voor Tolkiens eigen ringverhaal – enerzijds Tolkiens verbeeldingskracht en liefde voor het fantasygenre getoond en anderzijds zijn romantische connectie met Edith. Maar het voelt allemaal wel iets té perfect en gepolijst aan.

Toch is juist die centrale relatie hetgeen wat de film boven water houdt. Een tragisch liefdesverhaal (of toch niet?), dat werkt altijd goed in kunst. Maar dit zou uiteraard niet genoeg zijn voor een film over de door taal geobsedeerde Tolkien. Zijn liefde voor talen en vooral ook het creëren hiervan is een belangrijk deel van zijn persoonlijkheid en gelukkig wordt hier redelijk wat aandacht aan besteed. De film slaagt er maar mondjesmaat in om echt door te dringen in deze liefde, maar er zijn wel een paar scènes die de juiste snaar raken en de kijker effectief meenemen in de gedachtenwereld van dit soort persoonlijkheden. Één daarvan is een discussie tussen Tolkien en een oude talen-professor (Derek Jacobi) over de schoonheid en oorsprong van schijnbaar eenvoudige woorden, terwijl ze door een boomgaard lopen. Even wordt de kijker opgetild en meegenomen in het brein van een schrijver.

Het kunstzinnige clubje dat Tolkien opricht met een paar (intellectueel) rebelse klasgenoten is aardig om deelgenoot van te zijn, maar heel boeiend of diepzinnig wordt dit niet. Of in ieder geval, niet totdat Edith wordt voorgesteld aan het vriendengroepje, waardoor verschillende relaties op scherp worden gesteld en ware aarden duidelijk worden. Het zijn weliswaar vriendschappen die heel belangrijk zijn geweest voor Tolkien en de thematiek – over broederschap (of ‘fellowship’) – in zijn verhalen. En ook al zijn de scènes niet allemaal even succesvol, het levert wel een krachtige, emotionele scène op waarin Tolkien met de moeder praat van een gesneuvelde vriend, en haar over zijn artistieke kwaliteiten vertelt.

Al met al is ‘Tolkien’ een verdienstelijke film over de beroemde fantasy-schrijver, die kan bogen op prima acteerwerk en een interessant liefdesverhaal als basis heeft. Naast natuurlijk de passie voor het creëren van talen en verhalen. Hoewel de film als biografie teveel gaten laat vallen en te makkelijke verbanden trekt, is het voor de leek een vermakelijke en bij vlagen meeslepende ervaring.

Bart Rietvink

Waardering: 3

Bioscooprelease: 6 juni 2019
Digital download-release: 13 januari 2020
VOD-release: 20 januari 2020
DVD- en blu-ray-release: 22 januari 2020