Tonio (2016)

Regie: Paula van der Oest | 100 minuten | drama | Acteurs: Pierre Bokma, Rifka Lodeizen, Chris Peters, Stefanie van Leersum, Beppie Melissen, Henri Garcin

Hoe A.F.Th. van der Heijdens requimroman Tonio te verfilmen? Het boek over het overlijden van Van der Heijdens zoon Tonio maakt een translatie naar film er op het eerste gezicht niet makkelijk op. De schrijver introduceert zichzelf als hoofdpersonage, door zijn eigen associatieve herinneringen, emotionele zoektocht en zielsgedachten aan het papier toe te vertrouwen. Hoe zorg je ervoor dat een filmadaptatie die innerlijke belevingswereld in stand houdt, zonder te vervallen in overbodige voice-overs en valse sentimenten? En, net zo belangrijk, hoe wordt er geschakeld tussen de werkelijke gebeurtenissen omtrent het overlijden van Tonio en de fictieve omslag naar de filmvorm, zonder die waargebeurde geschiedenis tekort te doen? Kortom, hoe overwint ‘Tonio’, de film, al die hindernissen?

‘Tonio’ zet de toeschouwer aanvankelijk op het verkeerde been, door meteen de eerste scène met een voice-over in te leiden. Zoiets is gevaarlijk, omdat voice-overs vaak rechtstreekse passages zijn uit het geadapteerde boek. De meerwaarde ervan is daardoor nihil, zeker als een voice-over precies zegt wat er ook gezien wordt. ‘Tonio’ houdt het gelukkig bij die inleidende worden, die op een wat krampachtige manier het waarom van deze film moet verklaren. Want uiteindelijk is het niet meer dan een oproep aan de filmkijker om de pijn te delen. Dat klinkt oprecht, maar de vraag is of dat ook echt zo is.

Dat heeft alles te maken met de gecompliceerde overgang van papier naar het witte doek. Film is een medium van constructies en illusies. ‘Tonio’ kan hier niet aan ontkomen. De vele trucages met focus, vertragingen en geluid in de film komen bedacht over. De herinneringen van Van der Heijden krijgen daardoor hun eigen, visuele leven dat losstaat van wat er ooit werkelijk gebeurd is. Hoewel ze eerzaam aandoen, is dat vooral een kwestie van uiterlijk vertoon. Het heeft allemaal wat vals, maar daar legt ‘Tonio’ vooral bloot dat film nu eenmaal een vals medium is. Het is echter de vraag of dat wezenlijk de bedoeling van de filmmakers is geweest.

Al in het originele boek wordt er een spel van feit en fictie gespeeld. De roman draait immers om de innerlijke perceptie van de hoofdpersoon, naast de werkelijke geschiedenis. Zo gaat dat in literatuur, en zeker in het geval van A.F.Th. van der Heijdens werk. Film neemt door die geconstrueerde valsheid echter nog meer afstand van de werkelijkheid en creëert bewust schijnwerkelijkheden. De echte Tonio is ver weg. Nu ziet de toeschouwer niet meer dan een acteur, die speelt dat hij te overlijden komt. Dat heeft iets enorm wrangs.

Daartegenover staat dat ‘Tonio’ als pure fictie heel goed werkt. De camera blijft de hele film dicht bij het personage van Van der Heijden (een uitstekende vertolking van Pierre Bokma) zelf. Doordat zijn tranen van binnen worden geplengd, wordt zijn karakter nergens sentimenteel. Sterker nog, het opent de deuren voor een sterke visualisatie van zijn tragische overlevingsstrijd. Hoe verder ‘Tonio’ vordert, en Van der Heijden meer en meer de controle over zijn leven verliest, hoe interessanter de film wordt. Verdriet maakt plaats voor pijn, orde voor gekte. Het is zwaar, maar tegelijkertijd ook beeldschoon.

Wouter Los

Waardering: 3

Bioscooprelease: 13 oktober 2016
VOD-release: 15 februari 2017
DVD- en blu-ray-release: 15 februari 2017