Tora! Tora! Tora! (1970)

Regie: Richard Fleischer, Kinji Fukasaku, Toshio Masuda | 146 minuten | actie, drama, oorlog, geschiedenis | Acteurs: Martin Balsam, Sô Yamamura, Joseph Cotten, Tatsuya Mihashi, E.G. Marshall, James Whitmore, Takahiro Tamura, Eijirô Tôno, Jason Robards, Wesley Addy, Shogo Shimada, Frank Aletter, Koreya Senda, Leon Ames, Junya Usami, Richard Anderson, Kazuo Kitamura, Keith Andes, Susumu Fujita, Edward Andrews, Bontarô Miyake, Neville Brand, Ichiro Ryuzaki, Leora Dana, Asao Uchida, George Macready, Norman Alden, Kazuko Ichikawa, Walter Brooke, Hank Jones, Rick Cooper, Karl Lukas, June Dayton, Ron Masak, Jeff Donnell, Shunichi Nakamura, Richard Erdman, Hiroshi Nihon’yanagi, Jerry Fogel, Carl Reindel, Elven Havard, Edmon Ryan, Toshio Hosokawa, Hisao Toake

Echt authentieke, waarheidsgetrouwe historische films zijn zeldzaam – in ieder geval wanneer het geen documentaires betreft. Meestal willen filmmakers namelijk – heel begrijpelijk – de feitelijke gebeurtenissen op een zo smakelijk mogelijke manier verpakken, in hapklare brokken die niet zo droog aanvoelen als de geschiedenisboekjes waar de informatie normaal gesproken in gepresenteerd wordt. Niet zelden betekent dit echter ook dat er fictieve zaken ingevoegd worden, en soms blijkt de historie slechts een context voor een romance of melodrama waar de film op drijft. Een dergelijke keuze kan best aardig uitpakken, zoals in ‘Titanic’ of het Nederlandse ‘De storm’, maar dikwijls is het slecht nieuws. ‘Pearl Harbor’ is een voorbeeld van deze laatste mogelijkheid. Waar deze film om draaide was een gezapige, melodramatische, driehoeksverhouding, waarbij de aanval op Pearl Harbour en de omringende gebeurtenissen slechts als spektakel, een versterking van de tragiek, en kitscherige ansichtkaartenschoonheid werden ingezet. Hoe anders is het bij de film ‘Tora!Tora!Tora!’ die de nauwgezette, uitgebalanceerde benadering heeft van een documentaire en geen enkele poging doet om vals sentiment uit te lokken. Het is een verademing om een film te zien over een historisch, politiek thema, zonder dat deze echt partij kiest. Het is ook uniek om de twee strijdende landen elk hun eigen deel van de film te laten regisseren en dit samen te voegen in een organische co-productie. In ‘The Longest Day’ waren er weliswaar ook delen door Amerikanen en Britten opgenomen, maar die stonden allemaal aan dezelfde kant. Ook doet de film ook denken aan Clint Eastwoods broederfilms ‘Letters from Iwo Jima’ en ‘Flags of our Fathers’, die dezelfde gebeurtenissen vanuit zowel het Amerikaanse als het Japanse oogpunt vertelden, maar die films hadden dezelfde regisseur. Kortom, ‘Tora! Tora! Tora!’ – “tora” is het Japanse codewoord voor (torpedo-)aanval – is een bijzonder project (dat wellicht nog specialer zou zijn geweest wanneer de oorspronkelijke regisseur, Akira Kurosawa, niet verhinderd zou zijn geweest tijdens de opnames). Maar hoe bewonderenswaardig de integriteit en gedetailleerdheid van de film(makers) ook is, deze kwaliteiten zorgen niet automatisch voor een boeiender film.

Een nadeel van de praktische vorm van docudrama die de film aanneemt, is dat de gebeurtenissen te droog en emotieloos worden gepresenteerd, en dat door de politiek correcte behandeling van de verschillende kanten van het verhaal en het ontbreken van helden en schurken, het lastig is om je als kijker met iemand te identificeren. Uiteraard is het interessant om te zien hoe het uiteindelijk tot de aanval op Pearl Harbour is gekomen, maar ook op dit gebied kan de film zijn epische lengte van 2,5 uur niet rechtvaardigen. Vooral omdat de reden van de aanval, of liever de passiviteit van de Amerikanen, terug te brengen is tot een bizarre bureaucratie en interne miscommunicatie van deze Amerikanen. Er wordt bijna anderhalf uur voor uitgetrokken om deze laksheid naar de kijker toe te communiceren. Een onderschept Japans bericht wordt verkeerd geïnterpreteerd. Of hij wordt juist geïnterpreteerd, maar omdat iemand niet heeft doorgegeven dat er prioriteit op de brief/memo moest komen te staan, blijft de brief te lang op de stapel liggen. En veel loopt in het honderd omdat het zondag is, en bijna niemand van Amerikaanse zijde op zijn werkplek aanwezig is. Op deze manier willen de Japanners ook niet winnen. Opperbevelhebber Yamamura stelt bijna met tranen in zijn ogen vast dat de Amerikanen de Japanse oorlogsverklaring (wel zo netjes) pas hadden gekregen nadat de aanval van start was gegaan. Hij vreest ook dat al wat ze nu gedaan hebben het wakker maken van een slapende reus is, een gedachte waar de geschiedenis hem op pijnlijke wijze in heeft bevestigd.

Hoewel er van Amerikaanse zijde inhoudelijk of psychologisch weinig interessants los te weken is, biedt de Japanse kant van het verhaal nog wel enige diepgang, vooral in de persoon van de eerdergenoemde Yamamura. Deze nieuwe opperbevelhebber staat achter de missie, maar is niet slechts geïnteresseerd in wapengekletter en Amerikaans bloed. Zelfs wanneer iedereen al paraat is en klaar om de bommen op de Amerikaanse vloot neer te laten dalen, laat hij zijn mannen weten dat, indien er een vreedzame oplossing bereikt wordt, de missie afgeblazen zal worden. Want, zo stelt hij, aan de hand van zijn persoonlijke ervaring (hij heeft gestudeerd aan Harvard): “De Amerikanen zijn een trots en rechtvaardig volk.” Het zijn woorden die je niet zo snel door je vijand zult horen uiten. Deze stem vanuit het Japanse kamp, die voor wat diversiteit zorgt, houdt de film inhoudelijk gezien in de te praterige eerste helft gelukkig nog net draaglijk.

De dag van de aanval neemt de gehele tweede helft van de film in beslag en is het gedeelte dat eindelijk de aandacht van de kijker volledig opeist. De achtergrondprojecties met behulp van het blauwe scherm zijn soms wat te duidelijk en amateuristisch, maar vaak genoeg zit je als kijker ademloos naar de tegen achtergrond van prachtige bergen, velden, en zeeën voorbij scherende vliegtuigen te kijken. Het gevoel van ontzetting dat af te lezen is van de gezichten van de Amerikanen die ineens overdonderd worden door de neervallende bommen, is tastbaar, en het is duidelijk dat Michael Bay goed gekeken heeft naar deze film toen hij zijn eigen interpretatie van deze tragische dag in de Amerikaanse geschiedenis op celluloid zette. De nadering van het vliegveld, de manier waarop de torpedo’s vallen… het komt meer dan eens bekend voor. Maar dit keer is de aanval op Pearl Harbour niet alleen maar een decor voor een goedkoop liefdesverhaaltje, maar de gebeurtenis waar de hele tijd op geanticipeerd is. Als die aanloop naar dit punt nu wat meer emotie of (van beide kanten) meer diepgang had gekend, had ‘Tora! Tora! Tora!’ een echte genreklassieker kunnen worden.

Bart Rietvink