Tricky Dick (2019)

Recensie Tricky Dick Cinemagazine Regie: Mary Robertson | 165 minuten | documentaire | Met: Richard Nixon

In deze vierdelige documentaire staat Richard Milhous Nixon centraal: de 37e President van de Verenigde Staten die in 1974 roemloos aftrad door het Watergate schandaal. Maar hoe zat dat nu eigenlijk? Hoe is het zover gekomen dat een President moest aftreden om afzetting te voorkomen? Tot op de dag van vandaag werpt Nixon een donkere schaduw over de Amerikaanse politiek. Nixon is terecht verguisd om zijn misdaden – het belemmeren van de rechtsgang, het illegaal afluisteren van politieke tegenstanders en een scala aan witwas- en zwijggeldoperaties, waaronder die om de inbraak in het Watergate complex achteraf in de doofpot te stoppen. Politieke schandalen in de VS worden nog steeds van een opgeplakte “-gate” voorzien en elk vermeend misbruik van de presidentiële macht wordt vergeleken met Nixon. Hij is zo’n beetje de lakmoesproef voor ongewenst gedrag in een politicus. Een vergelijking met Nixon of iemand NIxoniaans noemen, is nooit positief bedoeld.

Zonder het expliciet te benoemen, wordt er voor de goede verstaander een parallel gevonden met de politieke situatie in 2019. De documentaire schetst het beeld van een paranoïde president die de pers verklaart te haten, maar ook graag in de schijnwerpers staat, die polariserend werkt en zonder de term “fake news” te gebruiken, het idee verwerpt dat grote delen van de bevolking zijn beleid afkeurt. Integendeel, Nixon heeft het over de “stille meerderheid” die zijn opvattingen deelt en zijn beleid steunt. De vergelijking met het heden wordt het duidelijkst als twee journalisten zich (met de kennis van nu – retorisch) afvragen of een schandaal als Watergate opnieuw zou kunnen gebeuren. (spoiler alert: volgens de opvatting van de makers is het antwoord “ja”).

Voor kijkers die een globale en chronologische presentatie willen van Nixons politieke carrière en niet alle details en plotwendingen kennen, is dit een goede documentaire. De makers hebben ervoor gekozen om Nixons opkomst, triomfen en ondergang door louter archiefbeeld in beeld te brengen. Geen historici, journalisten of oud-medewerkers die achteraf de gebeurtenissen duiden, maar een doorlopend verhaal zonder zijpaadjes en terugblikken. De persoon die het meeste aan het woord komt, is Richard Nixon zelf. TV opnames, interviews, persconferenties en een paar reflectieve commentaren die hij als ex-President uitte – en ja, ook citaten uit de geheime bandopnamen die hij liet maken in het Witte Huis en die hem uiteindelijk de das omdeden. Het is niet moeilijk voor te stellen hoe schokkend de explosieve uitspraken destijds waren en waarom deze zijn gezag fataal ondermijnden. Niet alleen bevestigden de bandopnamen dat hij betrokken was bij illegale praktijken en een doofpotoperatie, maar laat hij zich ook racistisch en homofoob uit. Nixon presenteerde zich graag als een politicus met moreel gezag die voor “recht en orde” stond. Dan is een dergelijke ontmaskering extra pijnlijk.

Terug naar het leven van Nixon zelf. In het eerste deel ‘The Will to Win’ (de wil om te winnen) wordt in vogelvlucht Nixons jeugd en razendsnelle politieke opkomst binnen de Republikeinse partij behandeld: de dood van twee van zijn broers, zijn diensttijd in de Marine tijdens de Tweede Wereldoorlog en een uiterst summier verslag van zijn campagnes tegen de Democraten Jerry Voorhis (voor een congreszetel) en Helen Gagahan Douglas (voor een senaatszetel). De documentaire vermeldt het niet, maar het was Douglas die Nixon de bijnaam “Tricky Dick” opplakte vanwege diens meedogenloze stijl van campagnevoeren, waarbij overdrijvingen, leugens en smerige spelletjes niet werden geschuwd. Wat beklijft is dat Nixon een gevaarlijke politicus is, maar wel een getalenteerde: zijn politieke carrière start in 1947 en in 1952 wordt hij Vicepresident onder Dwight D. Eisenhower. Na acht jaar wil hij in 1960 Eisenhower opvolgen als President, maar de charismatische Democratische kandidaat John F. Kennedy steekt daar een stokje voor.
In deel twee ‘Nixon’s The One’ (Nixon is de man) verliest hij in 1962 de verkiezing om gouverneur van Californië te worden en lijkt zijn ster – met twee nederlagen op rij – uit te doven. Niet in de laatste plaats door Nixons desastreuze persconferentie waarin hij de pers de schuld geeft en verklaart dat de journalisten vanaf dan “geen Nixon meer hebben om tegenaan te trappen.” Hij stapt uit de politiek. Het predikaat “loser” hangt zwaar om Nixons nek, maar met de escalatie van de Vietnamoorlog vanaf 1965 daalt de populariteit van president Johnson. Nixon ruikt zijn kans en presenteert zich als de “recht en orde” kandidaat en belooft vrede in Vietnam. Het cruciale jaar 1968 wordt uitvoerig behandeld (en raakt Nixon zelfs een beetje uit beeld): het Tet offensief van Noord-Vietnam, president Johnson die zich terugtrekt uit de verkiezingsstrijd, Martin Luther King die vermoord wordt, grote rellen in Amerikaanse steden en dan in juni de moord op presidentskandidaat Robert Kennedy. Eén van de meest controversiële momenten komt als Nixon de vredesbesprekingen met de Vietnamezen lijkt te willen saboteren. Hoewel historici nog steeds met elkaar overhoop liggen in hoeverre Nixons achterkamertjespolitiek van invloed was, horen we de stem van president Johnson op band verzuchten dat hier sprake is van landverraad. Het is uiteindelijk Nixon die in november nipt aan het langste eind trekt door vicepresident Humphrey met een klein verschil te verslaan – en President wordt.

In deel 3 ‘Storm Clouds’ (donkere wolken) blijkt algauw dat vrede in Vietnam ondanks Nixons beloftes nog ver weg is en de protesten tegen de oorlog nemen in hevigheid toe als Nixon besluit om de oorlog in Zuidoost-Azië uit te breiden naar Cambodja en Laos. Terwijl het land steeds verder verscheurd raakt door voor- en tegenstanders van de oorlog en langs raciale breuklijnen, wil Nixon van geen wijken weten, overtuigd van de steun van de “stille meerderheid”. In 1972 wint Nixon met een enorme meerderheid zijn herverkiezing. Geobsedeerd door zijn politieke tegenstanders, met name de laatste Kennedy broer Edward, en door vermeende lekken uit zijn regering, laat hij Democraten, journalisten en medewerkers afluisteren. Een inbraak in het hoofdkwartier van de Democraten in het Watergate gebouw in Washington D.C. lijkt met een sisser af te lopen, totdat er links naar het Witte Huis en een illegaal campagnefonds voor zijn herverkiezing worden gevonden.
Het demasqué volgt in deel 4: ‘And then you destroy yourself’ (politieke zelfmoord) als de makers helder en overzichtelijk alle onthullingen, manoeuvres en verrassingen uit het Watergate schandaal op een rij zetten. Dit is het beste deel van de documentaire, omdat hier het gevoel van urgentie en wat er op het spel stond, goed wordt overgebracht. Het hele Shakespeareaanse drama eindigt in het ontluisterende einde van een controversiële President.

Deze oorspronkelijk door CNN gemaakte documentaire maakt een vrij eenzijdige selectie uit alle mogelijk te kiezen invalshoeken en al het beschikbare beeld- en audiomateriaal dat soms naar het tendentieuze neigt. Nixon verdient op zich weinig medelijden, maar de documentaire laat grotendeels achterwege waarom Nixon nu zo succesvol was en sinds zijn verschijning op het politieke toneel in 1947 een dominerende rol speelde. En dat was echt niet alleen omdat hij een communistenvreter en vuile campagnevoerder was. Niet voor niets werd Nixon door de Republikeinen maar liefst vijf keer genomineerd (twee keer voor vicepresident, drie keer voor president – en Nixon won vier keer) en wist hij tientallen miljoenen Amerikanen over te halen om hem te stemmen en hem te steunen. De successen (doorbraak in China, détente met de Sovjet-Unie) komen niet of nauwelijks aan bod.

‘Tricky Dick’ geeft een tamelijk ongecompliceerd beeld van een gecompliceerde President. De negatieve aspecten uit zijn loopbaan worden uitgelicht zonder deze al te uitputtend te behandelen en laat beschouwingen en interpretaties aan de kijker over. Voor een globaal overzicht is dit een prima introductie, maar Nixon is interessant genoeg voor een meer diepgravend portret waarbij zijn tegenstrijdigheden, sterktes en zwaktes evenwichtiger aan bod komen.

Hans Geurts

Waardering: 3.5

‘Tricky Dick’ wordt dagelijks vanaf maandag 26 augustus tot en met donderdag 29 augustus 2019 om 22.40 uur op NPO 2 uitgezonden.