Under African Skies (2012)

Regie: Joe Berlinger | 108 minuten | documentaire, biografie, muziek, geschiedenis | Met: Paul Simon, Maya Angelou, Okeyerama Asante, Harry Belafonte, David Byrne, Tony Cedras, Peter Gabriel, Philip Glass, Whoopi Goldberg, Roy Halee, Quincy Jones, Vusi Khumalo, Bakithi Kumalo, Koloi Lebona, Ladysmith Black Mambazo, Hugh Masekela, Paul McCartney, Lorne Michaels, Sonti Mndebele, Isaac Mtshali, Jon Pareles, Ray Phiri, Barney Rachabane, Hilton Rosenthal, John Selolwane, Wally Serote, Joseph Shabalala, Dali Tambo, Oprah Winfrey

Met het album ‘Graceland’ uit 1986 vond Paul Simon zichzelf opnieuw uit. Na zijn grote successen aan de zijde van Art Garfunkel in de jaren zestig (en begin jaren zeventig), wist hij ook solo aardig wat successen te boeken. In de jaren tachtig ebde zijn populariteit was weg en hoewel zijn album ‘Hearts and Bones’ (1983) door critici bejubeld werd, liet het grote publiek zich er niet door bekoren. Daardoor kon Simon in relatieve luwte werken aan een nieuw, experimenteel project. De New Yorkse zanger verraste vriend en vijand met ‘Graceland’, een album waarin hij westerse popmuziek en traditionele Afrikaanse liederen op ingenieuze wijze met elkaar liet samensmelten. ‘Graceland’ was een daverend succes. Het bereikte de eerste positie in de UK Albums Chart en de derde in de Amerikaanse Billboard 200. Het won in 1986 de Grammy Award voor Album of the Year en het titelnummer won in 1988 de Grammy Award voor Record of the Year. Maar tegenover al dat succes staat ook de enorme controverse die de plaat veroorzaakte. Juist over dat contrast gaat ‘Under African Skies’ (2012), de documentaire die gemaakt werd ter ere van het 25-jarig jubileum van een van de meest toonaangevende platen van de jaren tachtig.

Documentairemaker Joe Berlinger neemt de zanger mee terug in de tijd, naar het ontstaan van ‘Graceland’ en de oproer die de plaat teweegbracht. Daarnaast keert Simon voor het eerst sinds jaren terug naar Zuid-Afrika, waar hij de muzikanten waarmee hij samenwerkte opnieuw ontmoet en met hen het jubileumconcert ter ere van de 25e verjaardag van het album voorbereidt. Simon was begin jaren tachtig geïnspireerd geraakt door een muziekcassette van de Boyoyo Boys, een Zuid-Afrikaanse muziekgroep. Hij zag er wel wat in om met hen muziek te maken en vertrok voor twee weken naar Zuid-Afrika. Langer hield hij overigens ook niet vol, omdat hij direct de raciale spanning opmerkte. Het advies van collega Harry Belafonte, om eerst contact te leggen met het ANC, sloeg hij in de wind; hij vond dat de stem van de artiest boven die van de politiek ging.

Muziekproducent Koloi Lebona hielp hem om artiesten te vinden, omdat hij in de samenwerking een mogelijkheid zag om de Afrikaanse muziek meer mainstream te maken. Onder anderen gitaarvirtuoos Ray Phiri, de door de regering vervolgde band Stimela en de uit Lesotho afkomstige traditionele accordeonist Forere Motloheloa werden uitgenodigd om mee te werken. De nummers werden eerst, na lang experimenteren, gespeeld in de studio. Terug in Amerika ging Simon de teksten schrijven. Dit was lastig aangezien de ritmes anders waren dan hij gewend was. Hij vermeed het om politieke teksten te maken (in tegenstelling tot bijvoorbeeld Peter Gabriel die het lot van Steve Biko bezong). Hierna kwam de band Ladysmith Black Mambazo over naar New York City om het album af te maken. 

Na het uitbrengen van ‘Graceland’, dat overigens lyrisch werd ontvangen door zowel pers als publiek, kwam Paul Simon bloot te staan aan heftige kritiek. Hij had de algemene boycot tegen Zuid-Afrika, die was ingevoerd omdat het land gebukt ging onder het apartheidsregime, genegeerd en dat werd hem niet in dank afgenomen. Hij werd zelfs beschuldigd van uitbuiting. Ook vanuit het ANC klonken afkeurende geluiden: onder anderen voorman Oliver Tambo van het protesteerde hevig tegen het bezoek van Simon aan Zuid-Afrika. Maar Simon liet zich er niet door afschrikken; hij bleef geloven in de kracht van de muziek. De wereldwijde tour die hij maakte met de Afrikaanse muzikanten – ook grote sterren als Hugh Masekela en Miriam Makeba, die beiden vanwege hun politieke boodschap verbannen waren uit hun vaderland, hadden zich inmiddels bij het collectief gevoegd –  werd gedomineerd door bedreigingen en bommeldingen. Tegelijkertijd zorgde het ook voor extra publiciteit voor het onrecht in Zuid-Afrika en betekende het de doorbraak van de Afrikaanse muziek in de westerse wereld.

‘Under African Skies’ is grotendeels een lyrisch bewijs dat muziek daadwerkelijk verbroedert. Paul Simon oogt wat naïef als hij oog in oog met een van zijn vroegere criticasters toegeeft totaal niet met politiek bezig te zijn geweest toen hij op het idee kwam met Zuid-Afrikaanse muzikanten te gaan werken, en je bent ergens geneigd hem daarin te geloven, ook al weet je dat het land in die tijd in brand stond en vanwege het verwerpelijke regime dat er heerste geweerd werd uit zowel de wereldeconomie als de culturele en sportieve wereld. De nieuwe ontmoetingen met oude muzikale vrienden zijn hartverwarmend; zo zijn Simon en bijvoorbeeld Joseph Shabalala (voorman van Ladysmith Black Mambazo) echte soulmates. En dat terwijl ze elkaar aanvankelijk toch wat wantrouwend benaderd hadden. Ongemakkelijker – en daardoor eigenlijk interessanter – is de confrontatie die hij heeft met Dali Tambo, zoon van Oliver Tambo, destijds een van Simons grootste criticasters. Hij verwijt de zanger dat hij kansen bood aan enkelingen, terwijl dat het volk gebukt ging onder de dictatuur. Simons weerwoord is dat artiesten vaak als legitimatie voor een bewind gebruikt worden, maar excuseert zich ook voor zijn gebrek aan inzicht.

Ook andere betrokkenen, waaronder vrijwel alle muzikanten die nog in leven zijn die een rol speelden op het album, en andere artiesten die zich door de plaat hebben laten beïnvloeden (waaronder de New Yorkse band Vampire Weekend en frontman David Byrne van Talking Heads, die overigens zelf al jaren voor Simon experimenteerde met Afrikaanse beats), komen aan bod. Oprah Winfrey legt uit waarom ‘Graceland’ haar favoriete album aller tijden is. Want dit album heeft niet alleen muzikaal zijn sporen nagelaten. Behalve een uitermate boeiende blik op een cruciaal hoofdstuk uit de (recente) muziek- en wereldgeschiedenis, is ‘Under African Skies’ ook een geweldige concertfilm. Er wordt volop tijd vrijgemaakt voor jamsessies (van toen en nu) van de muzikanten en voor fragmenten van televisieoptredens (‘Saturday Night Live’) en concertfragmenten. En zie op deze onweerstaanbare ritmes maar eens stil te blijven zitten!

Patricia Smagge