Utama (2022)

Regie: Alejandro Loayza Grisi | 97 minuten | drama | Acteurs: José Calcina, Luisa Quispe, Candelaria Quispe, Placide Ali, Félix Ticona, Santos Choque, René Calcina, René Pérez, Jorge Yucra Nogales, Juan Carlos Calcina

‘Weet je hoe de condor sterft?’, vraagt Virginio aan zijn kleinzoon Clever, die zijn grootouders een bezoek brengt in de hooglanden van Bolivia. De twee mannen zitten samen op een rotsige berg in het kale Andeslandschap, waar Virginio samen met zijn vrouw Sisa in een bescheiden huisje woont. Samen met zijn kleinzoon geniet hij van een korte pauze terwijl ze zijn kudde llama’s laten grazen. Nee, Clever weet niet hoe een condor sterft. Als hij het gevoel heeft dat hij nergens meer goed voor is, zich zwak en nutteloos voelt, vliegt hij naar de allerhoogste berg, klapt zijn vleugels in, trekt zijn poten op en laat zich vallen, zo op de rotsen. Dood. En is de condor dan niet bang, vraagt kleinzoon Clever. ‘Natuurlijk wel’, zegt Virginio. ‘Maar het is belangrijk je te realiseren dat vanaf dan een nieuwe cyclus begint.’ Dat Clever meer weet over de start van een nieuwe cyclus, zal later blijken.

Hoe dan ook is de scène waarin dit gesprek plaatsvindt, ongeveer halverwege de film ‘Utama’ van de Boliviaanse regisseur Alejandro Loayza Grisi, een van de belangrijkste uit de film.

Al eerder ziet Virginio een condor veelbetekenend boven zijn hoofd cirkelen – wat Loayza prachtig in beeld brengt via de spiegeling van het water waarin de oude man zijn gezicht wast. De mooie beeldtaal valt voortdurend op, en verraadt dat regisseur Loayza geschoold is en lang werkte als fotograaf. De twee momenten suggereren dat ook Virginio zich hier in de hooglanden verzwakt en nauwelijks meer nuttig voelt. Hij kan de taken die onderdeel zijn van de dagelijkse routine, en die hij zo nauwgezet heeft verdeeld met zijn vrouw Sisa, nog maar moeilijk volbrengen. Virginio is llamaherder en de dagelijkse tocht met de kudde valt hem steeds zwaarder, niet in de laatste plaats door de onbedaarlijke hoestbuien die hem elke paar uur overvallen. Maar het is ook de droogte die hem parten speelt – het heeft al tijden niet geregend in het gebied. Hij moet met de llama’s steeds verder lopen om ze te laten drinken, en ook Sisa moet steeds verder lopen om water te gaan halen – een van haar taken. Moest zij eerst al om de zoveel dagen met enorme tinnen emmers te voet naar het dorp, nu is zelfs dáár het water op, en moet ze helemaal naar de rivier om de emmers te vullen. Als ze daarbij Virginio’s hulp vraagt, reageert hij narrig. Hij heeft zijn handen vol aan de kudde, dat weet ze toch? ‘Het water, dat is jouw taak’, zegt hij afgemeten.

Ook tegen zijn kleinzoon Clever is hij kortaf. Verbitterd zelfs. De taalbarrière tussen grootouders en kleinzoon speelt ook mee: Clever verstaat maar een paar woorden Quechua, en Virginio doet niet bepaald zijn best om die kloof te dichten. Al snel na zijn aankomst blijkt dat Clever, die in de stad woont, op bezoek komt in een poging het bejaarde echtpaar ervan te overtuigen hun spartaanse, traditionele leven op te geven en met hem mee te gaan. Virginio wil daar niets van weten, is koppig maar ook wrokkig jegens zijn kleinzoon en vooral zijn zoon, de vader van Clever, die is vertrokken.

Hij is niet alleen vastberaden om te leven zoals hij wil; hij wenst ook te sterven in volledige autonomie. Clever, die de nare hoest ontdekt, vindt dat veel te voorbarig en is overtuigd van de medische mogelijkheden om zijn opa weer te laten opknappen. Loayza werpt hiermee interessante vragen op: in hoeverre gaat autonomie vóór gezondheid? Wanneer wordt autonoom leven onverantwoord, is Virginio’s houding niet ook egoïstisch – óók ten opzichte van zijn eigen vrouw, die hij nauwelijks laat meebeslissen? En wat hebben we eigenlijk aan alle moderne vooruitgang, als die tot klimaatverandering – en uiteindelijk een onleefbare planeet – leidt? Het zijn vragen die ‘Utama’ wel oproept maar niet beantwoordt – dat hoeft ook niet, erover nadenken is al interessant genoeg. Zeker voor de westerse kijker, die in het universele dilemma van vasthouden aan tradities versus meebewegen met de moderne tijd, ook een tastbaar voorbeeld ziet van wat klimaatverandering op zo veel plekken op de wereld al betekent voor talloze mensen.

De focus op de beeldtaal – de prachtige landschappen, de secure kadrering, de blikken die veel meer zeggen dan woorden – werkt in de setting waarin het verhaal zich afspeelt, maar zorgt af en toe wel voor voorspelbare ontwikkeling van de personages en dialogen die niet altijd raken. Toch overtuigt dit visueel indrukwekkende debuut als geheel wel, door het subtiele spel van de (niet professionele) acteurs en natuurlijk door het ruige, uiterst fotogenieke Boliviaanse landschap.

Loayza Grisi’s zelfgeschreven debuut ‘Utama’ (wat zoveel betekent als ‘ons thuis’ in het Aymara) viel dan ook terecht in de prijzen op Sundance en het filmfestival van Málaga.

Ruby Sanders

Waardering: 4

Speciale vertoning: World Cinema Amsterdam 2022
Bioscooprelease: 8 juni 2023