Vergeten Japanse filmmeester krijgt podium

De meest kritische regisseur in naoorlogs Japan; zo staat Masaki Kobayashi bekend in de filmwereld. Een grootheid van de filmindustrie en geroemd door critici, maar gek genoeg voor velen toch een onbekende naam. In februari en maart 2022 licht Eye Filmmuseum Kobayashi uit in het Japanse filmprogramma.

Centraal in het retrospectief staat de ‘The Human Condition’-trilogie van Kobayashi, zijn meest kritische blik op de leiders van Japan in en na de Tweede Wereldoorlog. Kobayashi was een pacifist in hart en nieren. Hij had een afschuw van oorlog. Hij kon er niet aan ontkomen dat hij gerekruteerd werd voor het leger. Dat versterkte zijn aversie tegen elke vorm van autoriteit. Dit komt terug in al zijn films, maar het sterkste in ‘The Human Condition’ (1959-1961). Centraal in dit negen uur durende epos staat Kaji, een socialistische pacifist die onder dwang moet meevechten in het leger tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hij vecht aan verschillende fronten en raakt betrokken bij de meest verschrikkelijke oorlogsmisdaden. Zo wordt hij gedwongen om bij te dragen aan de executies van Chinese gevangenen, een scène die op het netvlies gebrand staat van iedereen die de oorlogsfilm van Kobayashi gezien heeft. Nog steeds is het een van de meest kritische oorlogsfilms uit de filmgeschiedenis.

Impact

Kobayashi’s tijd in het leger had een enorme impact op zijn leven en zijn werk. Hij werd tijdens de Tweede Wereldoorlog gevangen genomen op Okinawa, een eiland in het zuiden van Japan. Het leidde tot een persoonlijk trauma, dat van Kobayashi de meest rebelse en kritische Japanse regisseur van zijn tijd maakte. In al zijn films zet hij zich af tegen het Japanse establishment. Het maakte hem niet populair bij filmstudio’s. In een van zijn eerste films, ‘The Thick-Walled Room’ (1956), laat Kobayashi al blijken dat hij fel tegen iedere vorm van geweld is. Het verhaal is gebaseerd op dagboeken van echte oorlogsmisdadigers en gaat over een groep Japanse soldaten die in opdracht van hun generaals verschrikkelijke wandaden begaan hebben. Ze worden gevangen genomen door de Amerikanen en slecht behandeld. De productiemaatschappij waar Kobayashi voor werkte, Shochiku, was niet te spreken over de manier waarop de filmmaker de leiders van zowel het Amerikaanse als Japanse leger portretteerde. Omdat de Japanse overheid bang was dat de Amerikanen aanstoot zouden nemen aan ‘The Thick-Walled Room’, duurde het maar liefst drie jaar voordat de film vertoond werd. Het was het begin van een moeizame relatie tussen productiemaatschappijen en Kobayashi. Hierdoor werd het steeds lastiger voor hem om zijn nieuwe projecten te realiseren.

Shochiku bracht een aantal jaar later ‘The Human Condition’ uit. Dat ging ook niet zonder slag of stoot, vanwege de duidelijk merkbare kritiek op het Japanse leger in de films. De trilogie was echter ontzettend populair bij het Japanse publiek.

Laat pieken

Ondanks dat zijn producties met moeite tot stand kwamen, bouwde Kobayashi een indrukwekkend oeuvre op. Daarbij liet hij zich niet beïnvloeden door de toenemende populariteit van Hollywoodproducenten, die zich met name focusten op oorlogsfilms. Voor de Tweede Wereldoorlog werden in Japan voornamelijk propagandafilms gemaakt. Tijdens de Amerikaanse bezetting veranderde dat en brak er een nieuw tijdperk aan voor de Japanse filmindustrie.

“De Japanners zagen toen allerlei films die eerst niet vertoond mochten door de oude overheid,” zegt John de Jong, presentator van de podcast MovieInsiders en kenner van Japanse film. Ze maakten kennis met westerns en dramafilms uit de Verenigde Staten. “Er kwam veel geld in het laatje. De studio’s gaven daarom de Japanse regisseurs meer vrijheid.”

Aan die opleving in de Japanse film kwam al snel weer een einde aan door de intrede van de televisie bij het grote publiek in 1964. Minder mensen gingen naar de bioscoop. In datzelfde jaar organiseerde Tokio de Olympische Spelen, een evenement dat als zeer belangrijk werd beschouwd door de Japanners. Het waren de eerste Spelen die veel mensen thuis konden volgen door de snellere satellietverbinding. Hierdoor was er ook minder belangstelling voor de films van Kobayashi.

Veel lof, weinig succes

In 1964 maakte Kobayashi ‘Kwaidan’, zijn bekendste film in kleur. “Het was een prestigeproject dat moest profiteren van het succes dat de Japanse film in die periode internationaal genoot,” vertelt Tom Mes, filmcriticus wonend in Japan en kenner van Japanse cinema. “De stijl moest dus zo Japans mogelijk zijn, omdat men geloofde dat de westerse waardering voor de Japanse cinema vrijwel volledig gebaseerd was op exotisme.” Dat bleek een misverstand. ‘Kwaidan’ kreeg lovende recensies, maar was met een opbrengst van naar schatting rond de 2,7 miljoen euro financieel gezien geen succes. Kobayashi werd er niet bekender van. “Veel films van Kurosawa, Ozu en Mizoguchi zijn regelmatig gerestaureerd en opnieuw uitgebracht op DVD, VHS, blu-ray en streamingsdiensten,” zegt Mes. De films van deze regisseurs worden vaak opnieuw onder de aandacht gebracht. Kobayashi is met zijn kleine oeuvre niet interessant genoeg voor restauraties. “Mensen kennen hem niet goed genoeg, dus gebeurt het ook niet.”

Kobayashi haalde nooit de roem die zijn tijdgenoten wel kregen. Grote prijzen won hij niet en hij is nog altijd alleen bekend in beperkte kringen. Hopelijk verandert dat nu doordat Eye Filmmuseum de schijnwerpers op één van zijn grootste en meest bijzondere werken richt.

De ‘The Human Condition’ trilogie en andere Japanse films zijn van 3 februari t/m 2 maart te zien in Eye Filmmuseum

Job Vijftigschild