Werk ohne Autor (2018)

Recensie Werk ohne Autor CinemagazineRegie: Florian Henckel von Donnersmarck | 188 minuten | drama, geschiedenis | Acteurs: Tom Schilling, Sebastian Koch, Paula Beer, Saskia Rosendahl, Oliver Masucci, Hanno Koffler, Cai Cohrs, Evgeniy Sidikhin, Ulrike C. Tscharre, Jörg Schüttauf, Jeanette Hain, Hans-Uwe Bauer, Ina Weisse, Lars Eidinger, Johanna Gastdorf, David Schütter, Franz Pätzold, Jonas Dassler

‘Werk Ohne Autor’ is een ‘Oscarwaardige’ film. Dit is niet helemaal ondubbelzinnig. De film, van de regisseur van het Oscar-winnende ‘Das Leben der Anderen’, bevat veel aantrekkelijke en positieve kenmerken. De kijker kan genieten van prachtig camerawerk, schilderachtig production design, uitstekend acteerwerk en wonderschone muziek. En van een romantisch verhaal over een schilder, losjes gebaseerd op Gerhard Richter, die zijn identiteit probeert te vinden in een wereld die dit – lange tijd – niet of maar mondjesmaat toestaat. Dat is allemaal boeiend en meer dan genoeg om de film een warme aanbeveling te geven. Waar echter wel wat op af te dingen is, is de plek die dit persoonlijke verhaal inneemt binnen de – grotere – Duitse geschiedenis en (het gebrek van) de subtiliteit van de belangrijkste boodschappen van de film.

Gerhard Richter heeft zelf al afstand gedaan van de film, aangezien deze te weinig conform de werkelijkheid zou zijn, maar dat hoeft geen ramp te zijn. Als de rest tenminste complex en intrigerend genoeg is en alle keuzes goed te verantwoorden zijn. Dat laatste kun je je bijvoorbeeld afvragen bij een plotselinge, geïsoleerde scène waarin een groep vrouwen wordt vergast. Ja, het heeft plaatsgevonden maar in hoeverre het (terloops) tonen ervan noodzakelijk was, is de vraag. Echt nodig voor de plot is de scène niet. Ze lijkt voornamelijk te bestaan om tragiek en spanning toe te voegen.

Na deze ‘uitstapjes’ concentreren we ons (weer) helemaal op de volwassen Kurt Barnert (Tom Schilling), die in de proloog als kleine jongen met zijn tante, Elisabeth (Saskia Rosendahl) naar een tentoonstelling van ‘ontaarde kunst’ van moderne kunstenaars van voor de oorlog kijkt, terwijl deze werken door de suppoost met de grond gelijk worden gemaakt. Te individualistisch en nietszeggend; niet zoals kunst dat gemaakt is voor – en geïnspireerd is door – het volk. Elisabeth fluisterde in Kurts oor dat ze het stiekem wel erg mooi vindt. Symbool voor een vrijheid van de geest die Elisabeth nastreeft maar helaas niet is toegestaan in Nazi-Duitsland. En ook niet in het communistische DDR-Duitsland, zoals later zal blijken.

Die vrijheid gaat bij Elisabeth zo ver dat tot psychotische, manische uitspattingen komt, waarbij ze op een zeker moment naakt pianospeelt terwijl kleine Kurt de kamer binnenkomt en niet veel later een asbak tot bloedens aan toe tegen haar hoofd slaat. Ze stelt dat alles dat echt is, mooi is, en drukt Kurt op het hart dat hij nooit weg moet kijken. Het zijn twee essentiële boodschappen in de film, die regelmatig terugkeren. Die eerste filosofie probeert Kurt in zijn kunstzinnige uitspattingen tot uiting te laten komen. Er is best iets diepzinnigs uit te halen, maar de film doet niet echt een poging deze stelling te onderzoeken. Wat misschien wel nodig is, want natuurlijk is niet alles wat echt is, mooi. Gezien de historische context van de film hoef je niet ver te zoeken voor het bewijs hiervoor. In de basis is het niet veel beter dan het omgekeerde idee: ‘alles wat mooi is, is echt’; wat je als de stelling van de nazi’s zou kunnen zien.

Het lijkt een klein ding, maar juist omdat de hele film lijkt te gaan over de zoektocht van Kurt naar zijn eigen stem, zijn identiteit en een verwerking van zijn trauma’s en verleden, verwacht je meer zingeving wanneer hij zijn keuze maakt. Een reden waarom juist dit werk, deze benadering, hem vrij maakt.

Echt een grote, intrigerende context of diepgang blijft dus achterwege. Wat misschien een gemis maar absoluut geen ramp is, omdat er een meer dan verdienstelijk persoonlijk drama overblijft, dat regisseur Florian Henckel Von Donnersmarck filmt met de flair van een ouderwetse Hollywood-filmmaker. Er zit veel toeval in het verhaal, want natuurlijk valt Kurt voor een vrouw wiens vader betrokken is geweest bij een trauma uit zijn jeugd, maar dat hoort bij dit soort films. Gelukkig speelt Sebastian Koch de rol van harteloze SS’er (want zijn er andere?) met verve, en houdt hij de ogen van de kijker continu aan het beeld gekluisterd. Wat ook geldt voor de twee vrouwelijke schoonheden, Saskia Rosendahl en Paula Beer, die stijlvol en vaak ook naakt – wat juist weer erg on-Hollywood en uitgesproken Europees is – gefilmd worden.

Het is ook opmerkelijk hoe lang de focus op kunst blijft boeien, met niet alleen beelden van de schilderijen en andere kunstwerken, maar ook discussies over de betekenis ervan. Hoe je het ook wendt of keert: als een film ruim drie uur lang de aandacht vast blijft houden, doet hij heel veel goed. Je wilt weten welke weg Kurt inslaat als kunstenaar en of hij vrij kan zijn; in zijn kunst en leven. Je wilt zien hoe het verder gaat met de dochter van de SS-er en of dit verliefde stel een toekomst heeft. Je wilt meemaken dat de vader ontmaskerd wordt en dat dochterlief zich definitief tegen haar ouders afzet, met een emotioneel explosieve scène. Dat niet alle eindjes vervolgens op een dergelijke manier opgelost worden is zowel verfrissend als onbevredigend.

‘Werk ohne Autor’ (Engelse titel: ‘Never Look Away’) is een ambitieuze film, die zowel politiek, historisch, persoonlijk, en biografisch indruk wil maken. Voor een groot deel lukt dit ook. De kijker krijgt overal wat van mee en wordt, enorm geholpen door de technische kwaliteiten van de film, meegesleept door het persoonlijke drama, de grotere implicaties en de verwachtingen die geschapen worden. Dat uiteindelijk de aandacht net iets meer op emoties en uiterlijke schoonheid komt te liggen en er niet overal bevredigend antwoord op wordt gegeven, doet iets afbreuk aan de beleving – en ironisch genoeg, het thema van de film – maar de elegante uitwerking is genoeg om de film fier overeind te houden.

Bart Rietvink

Waardering: 4

Bioscooprelease: 24 januari 2019
DVD- en blu-ray-release: 6 juni 2019