World War II: Behind Closed Doors (2008)

Regie: Andrew Williams | 320 minuten | drama, documentaire, geschiedenis | Acteurs: Keith David, Krzysztof Dracz, Michal Grudzinski, Bob Gunton, Paul Humpoletz, Tomasz Kwietko-Bebnowski, Dimitry Persin, Aleksei Petrenko, Michael J. Reynolds, Simon Thorp, Valeri Zhakov

De vijfenhalf uur lange serie ‘World War II: Behind Closed Doors’ is niet simpelweg de zoveelste documentaire over de Tweede Wereldoorlog. Enerzijds is de focus een iets andere dan gewoonlijk – er wordt voornamelijk gekeken naar de handelingen, motivaties, en achterkamertjespolitiek van Josef Stalin en in veel mindere mate naar die van Hitler en de nazi’s – en anderzijds is het niet dezelfde droge ouwe hap die opnieuw geserveerd wordt, maar gaat het om nieuwe onthullingen en aanpassingen van oude informatie. De onthullingen zijn van historisch belang aangezien ze in veel gevallen een belangrijk nieuw inzicht verschaffen, en daarmee heeft de film ook een unieke plaats tussen al die andere WOII-docu’s verzameld.

Over de vorm en de duur van de film valt te twisten, maar niet over de journalistieke ambitie van schrijver en producent Laurence Hees, die letterlijk een docudrama van formaat heeft afgeleverd, waar de liefhebber zijn tanden in kan, en moet, zetten. Niet elke onthulling is even schokkend of verrassend, maar vaak zit je als kijker wel even met je hoofd te schudden vanwege het grote contrast tussen de nieuwsberichten – die altijd constructief en positief lijken te zijn geweest wanneer wereldleiders elkaar weer eens ontmoetten voor een militaire bespreking – en de werkelijke emoties en zaken die speelden en waar we nu voor het eerst getuige van kunnen zijn. Dan wordt het gevoel weer eens bevestigd dat de media in zaken als politiek en oorlog bijna nooit de hele waarheid (kunnen) vertellen. Zo wordt er op televisie verteld dat de Russen Polen komen bevrijden wanneer ze vanuit het Oosten het land binnenvallen, gelijktijdig met de Duitse invasie vanuit het Westen, terwijl het in feite onderdeel is van een pact tussen Stalin en Hitler waarbij Polen simpelweg is onderverdeeld tussen de twee mogendheden. De link met actualiteiten dient zich continu aan. Want hoeveel Irakezen vonden nu werkelijk dat ze bevrijd werden toen Amerika binnenviel in het land? En hoe ging het in Afghanistan?

Als deze documentaire ons één ding leert is het wel dat je altijd tussen de regels door moet lezen en niet alles moet geloven wat je hoort, ziet, of leest. Vooral Stalin komt er slecht vanaf in de film. Roosenvelt en Churchill zijn soms ook opportunistisch bezig of zijn bereid een oogje dicht te knijpen in tijden van oorlog, maar Stalin blijkt echt een meedogenloze opperschurk te zijn. Verrassend is hoe hij in 1939 een pact sloot met Hitler dat niet alleen inhield dat hij Duitsland niet in de weg zou staan, maar waarin Stalin ook beloofde Hitler militair te zullen bijstaan wanneer het slecht zou gaan met de oorlogsmachine van dat land. Het waren feitelijk bondgenoten geworden en je moet er toch niet aan denken wat er gebeurd zou kunnen zijn als deze grootmachten hun krachten echt gebundeld zouden hebben en de hele wereld samen zouden hebben veroverd en verdeeld. “Gelukkig” dat ze elkaar hebben bedrogen en er verschillende allianties gevormd moesten worden, wat uiteindelijk tot de nederlaag van Hitler heeft kunnen leiden en overwinning voor de geallieerden. Maar Stalin ging ver om zijn zin te krijgen en heeft miljoenen landgenoten en etnische groepen over de kling gejaagd, puur omdat het op een gegeven moment zo uitkwam. En even later sluit hij bondgenootschappen met ze en liegt hij over het verleden. Zo besloot hij ertoe om Poolse officieren en intellectuelen massaal te vernietigen, omdat ze misschien een bedreiging voor het regime zouden kunnen gaan vormen, en heeft hij later, nadat de lijken ontdekt waren en openbaar waren gemaakt door de nazi’s, in een beschamende doofpotaffaire, de papieren en documenten van de Polen en de specifieke gebeurtenissen zodanig veranderd dat de nazi’s als schuldigen aangemerkt werden. Hiertoe moesten de papieren zorgvuldig bij de al verkoolde lijken worden gevoegd. Een luguber verhaal.

Het meest indrukwekkend zijn eigenlijk de verslagen van de daders en slachtoffers zelf, die de gruwelen nog meegemaakt hebben. Polen wiens huizen werden ingenomen door de Sovjet-Russen en door de militairen mishandeld of verkracht werden. Interessant is het om te horen van Duitse militairen en hun omgang met de, lange tijd meewerkende, Russen, en van geallieerden die een verkeerd bericht hadden gekregen om een scheepskonvooi achter te laten, dat kort daarop door de Duitsers gebombardeerd werd. De wereldleiders zelf komen ook regelmatig in beeld en aan het woord in dit docudrama, maar deze scènes komen vaak wat houterig over en doen afbreuk aan de authentieke toon van de film. Deze scènes zijn namelijk voor 99% gereconstrueerd en geacteerd door professionele acteurs. De bedoeling is ongetwijfeld geweest om het op die manier levendig te houden, maar het trekt de kijker eerder uit de film dan dat de vaart erin wordt gehouden of de aandacht toeneemt. Helemaal wanneer een bekend gezicht als Bob Gunton, die de gevangenisbewaarder speelde in ‘The Shawshank Redemption’ een hoofdrol speelt – die van president Roosevelt – is er meer aandacht voor de acteur dan voor de interessante historische feiten die gepresenteerd worden. Ook wanneer niet elke acteur even geloofwaardig overkomt leidt dit af, en komt het objectiviteitsgehalte van de dialogen zelf, hoe onterecht ook, onwillekeurig ook onder druk te staan. Zo klinkt de vertolker van Churchill als een soort bombastische Gandalf, die niet zozeer reageert als oreert, en nauwelijks emoties lijkt te tonen, ondanks zijn luide toon of bonkende vuist op tafel. Hoewel de zogenaamde “talking heads” niet altijd aan te bevelen zijn in documentaires, omdat het statisch en eentonig is of kan zijn, was het in dit geval juist welkom geweest. De deskundige die de betreffende onthulling ontdekt heeft en beschrijvingen heeft van de ontmoetingen, kan dan enthousiast hierover vertellen en dit overbrengen op de kijker. En documentaires als ‘Shoah’ hebben al eerder laten zien dat juist bij dit soort heftige onderwerpen ooggetuigenverslagen al beeldend genoeg zijn, en bovendien doordrongen van emotie. En als de film hierdoor wat korter zou hebben geduurd, had dit helemaal niet uitgemaakt. Er wordt sowieso vaak op hetzelfde onderwerp teruggekomen, te weten de gruweldaden en manipulaties van Stalin, wat ook het de meest schokkende van de film is.

Minder opzienbarende onthullingen of de “normale” achterkamertjespolitiek had dan wat minder uitvoerig behandeld hoeven worden. Maar ondanks enige herhalingen (ook letterlijk omdat het losse afleveringen van een serie betreft en het geheugen van de kijker daarom soms weer even opgefrist dient te worden) en de soms storende gereconstrueerde, geacteerde scènes is ‘World War II: Behind Closed Doors’ zonder meer een intrigerende serie die geen enkele geschiedenisfanaat aan zich voorbij mag laten gaan, en ook voor iedereen met slechts een milde interesse in (wereld)politiek de moeite van het (lange) kijken zeker waard is.

Bart Rietvink