Alias Kurban Saïd (2004)

Regie: Jos de Putter | 80 minuten | documentaire | Met: Bruno Ganz

Wie was de schrijver van de roman Ali en Nino? Was het de jood Lev Nissenbaum? De islamiet Essad Bey? Was Essad Bey misschien tegelijkertijd Lev Nissenbaum? En wat heeft tante Elfriede hier allemaal mee te maken? Vragen, vragen en nog eens vragen die documentairemaker Jos de Putter probeert te beantwoorden in de documentaire ‘Alias Kurban Saïd’. Hij doet dit op een amusante wijze, zij het zonder veel resultaat.

Om genoemde vragen te beantwoorden reisde De Putter de halve wereld over. Vele betrokkenen komen aan het woord, waarbij al snel duidelijk wordt dat ieder zijn eigen waarheid omtrent Kurban Saïd koestert. Even snel wordt duidelijk dat we nooit met zekerheid zullen weten wie Kurban Saïd daadwerkelijk was; teveel interpretaties en teveel onzekerheden.

Het zou een frustrerende documentaire kunnen opleveren, maar dat is ‘Alias Kurban Saïd’ allerminst geworden. Zijn grootste charme schuilt in de kleurrijke decors en markante personages. De pittoreske straatjes van Bakoe en het al even pittoreske dorp Positano waar Essad Bey zijn laatste dagen sleet. We zijn getuige van een hoogoplopende ruzie tussen hooggeleerde Azeri’s en we horen de aandoenlijke verklaringen van twee adellijke Oostenrijkse dames, die er nog altijd van overtuigd zijn dat Kurban Saïd niemand minder was dan hun tante Elfriede. En dan is er nog die Italiaanse dorpsgenoot die nog altijd een traantje moet wegpinken bij de herinnering aan ‘huisvriend’ Essad Bey, alias Lev Nissenbaum, alias Kurban Saïd.

Qua vormgeving heeft Jos de Putter gekozen voor een artistiekerige stijl. Delen van de roman Ali en Nino worden voorgedragen (door de Duitse acteur Bruno Ganz), de beelden tussen de interviews zijn vaak ouderwets grofkorrelig of sepiagetint en worden begeleid door een klagerig strijkinstrument. In een egodocumentaire of een feitelijk relaas kan zoiets knap storend zijn. In dit verhaal over mystificaties werkt het echter prima, ook al omdat De Putter ervoor heeft gekozen de locaties te laten zien zoals ze er in de tijd van Kurban Saïd moeten hebben uitgezien. Zo wordt deze documentaire een wonderlijke reis door ruimte en tijd, waarbij het gestelde doel al snel niet meer ter zake doet.

Het categoriseren van hedendaagse documentaires valt vaak niet mee. De grens tussen feit en fictie vervaagt steeds meer en het artistieke gehalte speelt soms een (te) grote rol. Waar we de documentaire ‘Alias Kurban Saïd’ moeten plaatsen is een even onmogelijke opgave als de vraag beantwoorden wie die schrijver uiteindelijk was. Erg is dat niet. Belangrijker is wat resteert: de twee romans die Kurban Saïd heeft geschreven en die ene vermakelijke, curieuze, maar ook wat vrijblijvende documentaire waarvoor hij indirect verantwoordelijk was.

Henny Wouters

Waardering: 3.5

Bioscooprelease: 24 februari 2005