Citizen Havel – Obcan Havel (2008)

Regie: Pavel Koutecký, Miroslav Janek | 120 minuten | documentaire | Met: Václav Havel, Ivan Medek, Anna Freimanová, Vladimír Hanzel, Ladislav Spacek, Egon Ditmar, Pavel Fiser, Václav Klaus, Milos Zeman, Bill Clinton, Jacques Chirac, Madeleine Albright, Katerina Bajzíková, Blanka Bláhová, Alexandra Brabcová, Lucie Brabencová-Svobodová, George W. Bush, Sabina Cingrosová, Marián Calfa, Emil Constantinescu, Lubos Dobrovský, Peter Dvorský, Tána Fischerová, Josef Lux, Miloslav Martinec, Petr Novácek, Jirí Pehe, Antonín Pridal, George Robertson, Ladislav Tomecek, Jan Tríska, Petr Weigl, Patrick Woodroffe, Martina Zelenková, Mick Jagger, Keith Richards, Ron Wood, Charlie Watts, Dagmar Veskrnová

In 2003 werd in verschillende kranten bericht dat Vaclav Havel in 1996, toen hij nog president van Tsjechië, stiekem een rondje in de Rolls Royce van koningin Elizabeth II had gereden. De Rolls stond in de Praagse burcht geparkeerd tijdens een bezoek van de Britse vorstin aan de Tsjechische hoofdstad. Havel kon zijn nieuwsgierigheid niet bedwingen, nam plaats achter het stuur en reed een rondje op de binnenplaats van de burcht. Het voorval tekent de levensgenieter Havel, die wars is van protocollen. Hij is, ondanks zijn gegoede achtergrond, een man van het volk. Een hedonist die graag een sigaretje rookt en een biertje drinkt. De toneelschrijver werd in de jaren dat Tsjechoslowakije gebukt ging onder het rode bewind een icoon van de anticommunistische beweging en de voorvechter van de fluwelen revolutie, wat hem regelmatig in de gevangenis deed belanden. De luis in de pels van de communisten werd na de val van het regime in 1989 de eerste president van het vrije Tsjechoslowakije. Ook toen het land in 1992 gesplitst werd in Tsjechië en Slowakije bleef Havel, die eigenlijk tegen die tweedeling was, onverminderd populair.

Hoe een voormalige dissident de president van zijn land kon worden. Documentairemaker Pavel Koutecký, een goede vriend van Havel, was zo gefascineerd door die gebeurtenissen dat hij de president vroeg of hij hem mocht filmen gedurende zijn ambtsperiode. Havel stond hem dat toe – op voorwaarde dat de beelden pas vijf jaar na afloop van Havels presidentschap voor het eerst vertoond zouden worden – en liet hem zowel in zijn werk als zijn privéleven filmen zoveel als hij wilde. Als een vlieg op de muur: voor, tijdens en na verkiezingen, onderhandelingen met partijleiders en staatsbezoeken maar ook tijdens kleine, alledaagse dingen. Typerend voor Havel is het oog voor detail, niet alleen wat betreft de indeling van zijn kantoor, maar ook wat betreft zijn kleding. Humor speelt ook een centrale rol in het leven van Havel en dat zien we onder meer terug in het fragment waarin hij de Amerikaanse president Clinton meeneemt naar een jazzclub. Ook het bezoek van The Rolling Stones, die in het kader van hun Voodoo Lounge Tour Praag aandeden, zorgt voor een glimlach. Zelfspot is Havel ook niet vreemd, het is een van de redenen waarom deze man zo aimabel is.

Het is echter niet alleen rozengeur en maneschijn in het leven van Havel. Vrij abrupt krijgen we te horen dat zijn vrouw Olga in 1996 – middenin de economische crisis die Tsjechië in zijn greep houdt – overlijdt aan een slopende ziekte. Ook Havels eigen gezondheid speelt hem parten; hij wordt opgenomen in het ziekenhuis en zijn arts sommeert hem te stoppen met roken. Typerend voor de humor van Havel is dat hij zijn laatste sigaretje rookt met de minister van volksgezondheid. In zijn werk ligt hij constant inde clinch met opstandige partijleiders en vooral met premier Vaclav Klaus, die hem in 2003 zou opvolgen als president van Tsjechië. Berichten in de media bezorgen hem stress en spanningen. Gelukkig vindt hij in de persoon van actrice Dagmar Veskrnova een nieuwe liefde. In dertien jaar gebeurt er in ieder mensenleven natuurlijk veel, maar in het leven van Vaclav Havel is het een achtbaan van pieken en dalen. Koutecký maakte maar liefst veertig VHS-tapes van drie uur. Zijn plan was om er een drie uur durende documentaire van te maken, maar helaas maakte Koutecký het einde van zijn project zelf niet meer mee. In 2006 viel hij tijdens filmopnamen van een gebouw, hij overleed kort daarna aan de gevolgen van die val. Zijn vriend en collega Miroslav Janek voltooide het project dat ‘Citizen Havel’ (2008) genoemd werd. Uiteindelijk beperkte hij zich tot twee uur aan beeldmateriaal.

‘Citizen Havel’ legt op pijnlijke wijze bloot hoe de Tsjechische politiek na de val van het Oost-Europese communisme in rap tempo zijn onschuld verloor en wegzakte in cynische partijpolitiek en onderlinge intriges. Omdat de camera’s er zo dicht bovenop zitten heb je het idee er zelf bij te zijn. Deze manier van documenteren geeft je bovendien het idee daadwerkelijk de mens achter de politicus te leren kennen. Vaclav Havel is een man die graag en veel praat, in tegenstelling tot Koutecký die zonder commentaar te leveren alles vastlegt. Omdat Havel een aimabele man is, hoor je hem graag praten. Het is niet moeilijk voor te stellen dat deze man als een held van het Tsjechische volk wordt gezien en nog altijd op handen gedragen – ondanks zijn gebreken, die ook bloot worden gelegd in deze film. Havel zelf zag de documentaire pas twee maanden na de officiële bioscooppremière, in het Praagse filmhuis Svetozor. Hij vond het nog steeds moeilijk om naar zich zelf te kijken. Een oordeel over de film gaf hij niet. Met zijn twee uur is ‘Citizen Havel’, zeker voor een documentaire, wat aan de lange kant. Maar als je je bedenkt dat er oorspronkelijk 120 uur (!) aan materiaal was, heeft men de lengte nog heel goed binnen de perken weten te houden. Daar komt nog bij dat Vaclav Havel zo’n kleurrijke verschijning is, dat het geen enkele moeite kost om hem zo’n lange tijd van nabij te volgen.

‘Citizen Havel’ biedt een bijzonder inkijkje in dertien jaar presidentschap in een land dat nog niet goed weet hoe het met zijn nieuw verworven status van democratie om moet gaan.

Patricia Smagge