Denkend aan Holland (2009)

Regie: Jan Wouter van Reijen | 101 minuten | documentaire

‘Denkend aan Holland’, zo begint het beroemde gedicht “Herinnering aan Holland” van Hendrik Marsman uit 1936. Deze drie woorden vormen tevens de toepasselijke titel van deze documentaire. Wie kent immers deze opening van het in 2000 nog verkozen tot het “Gedicht van de Eeuw” niet? En natuurlijk het direct daarop volgende: ‘zie ik breede rivieren traag door oneindig laagland gaan…’

Marsman’s ‘breede rivieren’ wordt hier gepersonificeerd door de Waal, de zo Hollandse rivier die door filmmaker Jan Wouter van Reijen (Amsterdam, 1943) tot onderwerp van deze documentaire wordt gemaakt. De rivier staat symbool voor de wijze waarop wij in Nederland met ons water omgaan: het wordt gevreesd, bewonderd en geëerd.

Op fraaie wijze laat Van Reijen zien op welke manier er naar de rivier kan worden gekeken. Na een prachtige intro met beelden van de rivier, enkel omsloten door het geluid van het water, zwelt langzaam het geluid aan van de muziek van een combo, dat speciaal voor de film gecomponeerde muziek van Paul Prenen speelt. Een eenzame cello vergezelt de woorden van een groot aantal kunstenaars die de rivier als onderwerp van hun kunstuitingen heeft gekozen.

De regisseur, die zelf ook de camera voerde, is de Waal helemaal afgezakt, van de Duitse grens tot aan de zee. Hiervoor heeft hij onder andere luchtopnamen gemaakt vanuit een Cessna vliegtuig, maar de meeste beelden zijn langs de rivier geschoten. Zijn materiaal verzamelde hij door met vele tientallen schilders, dichters en beeldhouwers te spreken. Het resultaat is een aantal korte portretten van kunstenaars. Sommigen schilderen het rivierlandschap, anderen schrijven er gedichten over en weer anderen maken in meer of mindere mate abstracte kunstwerken die op de dijk of in de uiterwaarden worden geplaatst.

Ook registreert de camera in een mooie montage de neiging om schepen een vrouwennaam te geven of bijvoorbeeld een vrome spreuk op de voorsteven te plaatsen.

Gelukkig hebben de makers er niet voor gekozen om een alwetende voice-over in te zetten, die met welluidende stem de kijker meeneemt op de tocht langs de rivier. Deze fout wordt bij andere documentaires te vaak gemaakt. De intelligente keuze om alleen met het geluid van het water en omgevingsgeluid, vastgelegd door Menno Euwe, te werken en de kunstenaars zelf te laten vertellen of te voor te laten lezen over hun werk, pakt hier dan ook schitterend uit. Zodra de kijker zicht overgeeft aan het ritme, is het een prettige stroom van informatie om door meegevoerd te worden. Het tempo ligt laag – en om in de beeldspraak te blijven – bijna kabbelend, maar dat is juist zo prettig.

De verschillende wijzen van expressie die kunstenaars gebruiken om hun visie, hun kijk op de rivier en het water te geven, is heel bijzonder. Vooral interessant is het wanneer de kunstenaars vertellen over wat hen beweegt om te proberen de rivier “te vangen”. Bekende en minder bekende dorpen aan de rivier passeren hierbij de revue. Zo heeft een vrouw tijdens de hoge waterstand van 1995 toen er in totaal een kwart miljoen mensen geëvacueerd moesten worden, elke week dezelfde boom bij het dorp Varik gefotografeerd. Die foto’s laten zien wat voor een bedreiging de Waal nog kan vormen voor de mensen die er langs wonen. In een andere scène vertelt een oude man van bijna 92 openhartig over wat de dood voor hem betekent. Een andere kunstenaar verwerkt juist de moderne industrie en de vrachtscheepvaart in zijn schilderijen. De film sluit af met het al geciteerde gedicht van Marsman, waarbij de stemmen van de kunstenaars zich op ingenieuze wijze vermengen bij het voordragen van het gedicht.

In 101 minuten die geen moment vervelen, leert de kijker op een geheel andere wijze naar de rivier kijken. Te weinig mensen hebben oog voor het vaak zo mooie Nederlandse landschap en roemen vooral buitenlandse (en vaak zonniger) streken. Jammer genoeg zullen veel van die mensen deze documentaire ook niet op zijn waarde kunnen schatten.

‘Denkend aan Holland’ is een eerbetoon aan het Nederlandse rivierlandschap en aan de mensen die hierdoor geïnspireerd raken. Een aanwinst voor elk documentairefestival en zeer de moeite waard om eens goed voor te gaan zitten.

Hans Geurts

Waardering: 4

Bioscooprelease: 5 november 2009